Хўжахонов исмоилжон мансурович ўзбекларнинг миллий ўзлиги

Ўзбекларнинг миллий ўзлиги

101

Россия империяси маъмурлари учун Туркистон, энг аввало мусулмонлар ўлкаси сифатида тавсифланган. Империя маъ-

мурлари бутун ўлка аҳолиси ҳақида гап кетганида уларни му-сулмонлар ёки туземецлар деб атаган. Бу эса бир томондан им-

перия маъмурларининг диний ўзлиги билан боғлиқ бўлса, ик-кинчи томондан, мустамлака маъмуриятининг ўлкага оид ҳар қандай ишлари, энг аввало мусулмончилик, ислом ва шариат билан кечишини англатган бўлса, ажаб эмас. Илмий тадқиқот-ларда қайд этилишича, Россия империяси маъмурлари орасида XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб аҳолини туркумлашда (айниқса, русларга нисбатан) диний ўзликни англаш ўз ўрни-ни этник ўзликни англашга бўшатиб бера бошлаган ва аҳоли-ни этник белгилар асосида тасниф этишга алоҳида урғу берила бошланди¹.

Россия империяси даврида аҳолини этнографик жиҳат-дан ўрганиш кўпроқ бошқарувни осонлаштириш ва солиқлар йиғишни мувофиқлаштиришга қаратилган эди.

Тадқиқотчилар Туркистон ўлкаси аҳолисини этник жиҳат-дан таснифлашган. Таъкидлаш жоизки, империя тадқиқотчи-ларининг асарларида ўзбеклар (кўчманчи ўзбеклар), тожиклар ва сартлар (уруғларга бўлинмайдиган туркий тилли ўтроқ аҳоли, яъни ўтроқ ўзбеклар)нинг келиб чиқиши, уларнинг эт-нографик тавсифи ва таснифи масаласи алоҳида ўрин тутади. Чунки, Туркистон ўлкасининг марказий вилоятларида айнан улар жойлашган бўлиб, улар ўртасида этник чегарани ўтка-зишда маълум қийинчиликлар бўлган. Қолаверса, ўлкадаги бой маданий мероснинг ҳақиқий эгалари (ворислари) кимлигини аниқлаш ва унинг кейинги тақдиридаги лидерлик масаласи айнан ушбу гуруҳларга боғлиқ эди, десак муболаға бўлмайди.

XIX аср охирларига келиб тилга асосий этник кўрсаткич сифатида қарала бошланган. 1897 йилда ўтказилган Россия империяси аҳолисининг рўйхатида айнан тил омили асосий кўрсаткич ҳисобланган². Шу билан бир қаторда, аввалгидай

• 
  Аҳолини этник белгилар асосида тасниф этилиши замонавий жамиятнинг белгиси эди.
  

² Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897

• 
  Изд. центр. стат. комитетом М-ва вн. дел.: Под. ред. Н.А. Тройницко-
  

го. – СПб., 1897. 1905.

102 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
аҳолининг турмуш тарзи ва ташқи қиёфасига ҳам эътибор қа-ратилган. Аҳолининг турмуш тарзи унинг эътиқоди ва ижтимо-ий психологияси билан чамбарчас боғлиқ деб ҳисоблагани учун рус тадқиқотчилари ҳар бир халқни миллий характери орқали ҳам баҳолашга ҳаракат қилган. Н. Остроумов сартлардаги кўп­ лаб ижобий характерни ислом дини ва шариат асослари билан боғлиқ ҳолда тушуниш мумкин, деб ёзади¹. Бироқ, аксарият тадқиқотчилар одатда ушбу баҳони беришда ўз маданиятлари ва миллий характер хусусиятларидан келиб чиқиб ёндашган ёки қўшни халқларнинг фикрларига таянишган.

Ўлка аҳолисини турмуш тарзи бўйича ўтроқ ва кўчманчи каби иккита йирик гуруҳга ажратишдан ташқари уларни ирқи (европа/мўғул) ёки тили (форсий/туркий) жиҳатидан ҳам ик-кита гуруҳга ажратилган. Битта ирқ ёки тил гуруҳига оид у ёки бу халқни тавсифлашда эса унинг ўз ирқи ва тилини соф сақлаб қолгани ёки қайсидир даражада қоришганидан келиб чиқиб тасниф этилган. Масалан, империя тадқиқотчилари қозоқлар-ни озгина орий қони (европоид ирқига хос) аралашган мўғул туркийлар деб ҳисоблаган бўлсалар², ўзбекларни сартлар ва қо-зоқлар ўртасидаги туркийлар деб, сартларни эса тожик ва ўз-бекларнинг қоришувидан келиб чиққан, деб ҳисоблаган. Мус­ тамлака даври тадқиқотчиси А. Шишов ўтроқ аҳолининг антро-пологик тузилишини чуқурроқ ўрганишга ҳаракат қилган. У орийлик тури ва мўғул турига хос жиҳатларга эътибор қаратиб, уларни сартлар, тожиклар ва ўзбеклардаги иникосини кўрса-тиб беришга ҳаракат қилган. Тожикларни (айниқса, тоғлик то-жиклар) нисбатан тоза орий турга, сартларни мўғул ва кўпроқ орий турлари аралашмаси, ўзбекларни эса кўпроқ мўғул турига хос, деб баҳо берган³. Ўлка аҳолисини этник таснифлашда, ай-ниқса, сартларнинг келиб чиқиши ва этник мансублиги масала-си турли хил мулоҳазаларга сабаб бўлган.

• 
  Осторумов Сарты... – 58 бет.
  

2. 
   Миропиев М.А. О положении русских инородцев. – СПб., 1901.
   

– С.353–515.

• 
  ^{Шишов А. Сарты. Сборник материалов для статистики Сырдар­ инской области. Издание Сырдаринского Областного Статистичес­ кого Комитета. Т.XI. – Т., 1904. – С.103–111.}