Хўжахонов исмоилжон мансурович ўзбекларнинг миллий ўзлиги

Ўзбекларнинг миллий ўзлиги

107

салар, улар минтақа ишларига бундан буён ҳам кучли таъсир кўрсатаверар эди. 3. Марказий Осиё халқларига нисбатан ўз-бекларда бошқа этносларни ўз таркибига сингдириш имкони-яти катта эди. Бундай қоришиш, пировардида, ўзбеклар яшай-диган ҳудудлар доирасини кенгайтирар ва ўзбекларнинг сон жиҳатидан салмоғини янада оширар эди¹.

Хулоса қилиб айтганда, Марказий Осиё минтақасида ижти-моий бирдамлик ўрта аср йирик ер эгалиги, уруғ-аймоқчилик ва мусулмончиликка хос анъана ва қадриятлар асосида шакл-ланган бўлиб, ўзликни англашнинг бир нечта шакллари мав-жуд бўлган. Россия империяси мустамлакасига айлангач, мин-тақа аҳолиси орасида умумий бирдамлик ҳис-туйғуси билан бир қаторда европага хос “тил ва маданият ўхшашлиги” асо-сидаги миллий ўзликни англаш ҳам шакллана бошлади. Ушбу жараёнларда жадидларнинг маърифатпарварлик ҳаракати ҳам муҳим ўрин тутган.

Ўзбек миллатининг шаклланиши арафасида миллий зиёли қатламнинг миллатнинг бирлиги ва миллий ўзлигини анг­ лаши борасидаги хизматлари катта. Жадидларнинг миллат ҳақидаги қарашлари дастлаб диний мазмунда кенг қамровга эга бўлган бўлса-да, кейинчалик этник-маданий мазмун касб этган ҳолда ўзбек миллати билан чегараланди. “Ўзбек” атама-си ҳам ўзида ўтроқ ва ярим кўчманчи ўзбекларга хос рамзлар-ни мужассам этган ҳолда янгича мазмун касб эта бошлади ва жадидлар томонидан Марказий Осиёдаги ўтроқ туркий мада-ният (ёки Туркистондаги мусулмон маданияти)нинг асосий вориси сифатида қаралаётган миллатнинг миллий номи тар-зида талқин этилди.

¹ Allworth E. The Modern Uzbeks...

ХУЛОСА

Ушбу китобдан кўзланган асосий мақсад ўзбек миллати миллий ўзлигининг мазмун-моҳиятини очиб беришдан иборат бўлиб, унда ўзбеклар этномаданий ўзлигининг тарихий-ма-даний асослари ҳамда миллий ўзлигини англаши омиллари тарихий-этнологик нуқтаи назардан тадқиқ этилди. Мавзуни ёритишда ўзбекларнинг миллий жипслигига хизмат қилувчи омилларга алоҳида эътибор қаратилди ва бу борада маҳаллий ва хорижий тадқиқотчиларнинг энг сўнгги илмий ютуқлари-дан фойдаланишга ҳаракат қилинди.

Этнология фанида миллий ўзликни англаш муаммоси би-лан боғлиқ турли хил илмий таълимотлар шаклланган бўлиб, ушбу масаланинг ёритилиши тадқиқотчининг айнан қайси ён-дашувга таянишига кўп жиҳатдан боғлиқ. Масалан, Марказий

Осиё халқларининг миллий ўзлигини англашига бағишланган тадқиқотлар одатда примордиализм ёки конструктивизм деб

аталувчи иккита бир-бирига қарама-қарши илмий ёндашувлар асосида ўрганилади. Примордиализм ёндашуви тарафдорлари минтақадаги миллатларнинг келиб чиқишини қадимийлашти-ришга, уларнинг шаклланишини кўпроқ инсонлар иродасига унчалик боғлиқ бўлмаган тарихий-тадрижий жараён деб асос­ лашга уринса, конструктивизм ёндашуви тарафдорлари эса унга сиёсий конструкция сифатида қараб, Россия империяси ва совет даврининг бошларидаги ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар ва элита қатламининг миллий қурилиш соҳасидаги фаолияти билан бевосита боғлиқ, деб ҳисоблайди. Масалага чуқурроқ ёндашилса, ўзбеклар миллий бирлигининг вужудга келиши ва ўзбек миллий ўзлигининг шаклланиши нафақат ХХ асрнинг 20-йилларидаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар билан боғлиқ, балки бир неча аср давом этган этномаданий жараёнлар маҳсу-ли эканлиги маълум бўлади.

Ўзбек миллий ўзлигининг Ватан тарихшунослигида ўргани-лиши тарихини таҳлил этар эканмиз, ушбу масала бугунги кун-га қадар етарли даражада тадқиқ этилмаганлигига гувоҳ бўла-миз. Мавжуд адабиётларнинг аксарияти ўзбек халқининг келиб чиқиши, шаклланиши, этник тарихининг у ёки бу жиҳатларини