|
кенг кўламда қўлланиладиган Марказий Осиёда эса бу ғояга турлича қаралган1.
Умуман олганда, миллий тилни ривожлантириш масаласида жадидлар орасида икки хил қараш мавжуд эди. Биринчиси, те-мурийлар даврида ўзининг ривожланиш чўққисига чиққан эски ўзбек тили асосида ўз она тилимизни адабий тил даражасида ри-вожлантириш; иккинчиси эса кавказ, қрим ва ёки усмонли турк тили асосида ўртатурк тилини яратиш. Масалан, тил масаласида жадидлар орасида Маҳмудхўжа Беҳбудий ана шундай қарашга эга эди. У бошқа кўпчилик жадидлардан фарқли ўлароқ, тур-кий тилдаги арабча ва форсча сўзларни адабий тилдан чиқариб ташлашни имконсиз деб билади. “Тилимиздаги форсий ва ара-бийни қувайлик, бу кўп енгил орзу, аммо ижроси мумкин эмас ор-зулардандир”, деб ёзади у2. Бунинг учун кўп вақт ва саъй-ҳаракат кераклиги, аввало оналарнинг ўзини соф ўзбек тилида саводини чиқариш лозим, деб ҳисоблайди. Туркий тилнинг ривожлани-шини ҳам эски ўзбек (чиғатой) тилини тиклаш билан эмас, бал-ки нисбатан илмийлашган (тараққий этган) тиллар сифатида қримча, кавказча ёки усмонли турк тилидан фойдаланиш керак, деб билади. Беҳбудий тил масаласидаги қарашларида Исмоил Гаспирали билан ҳамфикр бўлиб, у ҳам қрим-татар маърифат-парвари каби барча туркий халқлар учун бир хилдаги адабий тилни яратиш таклифини ёқлар эди. Умуман олганда Беҳбудий ҳам туркий-чиғатой тилини ривожлантиришга бутунлай қарши бўлмаса-да, бунга осонроқ ва нисбатан тараққий этган қардош халқларнинг адабий тил борасидаги ютуқларидан фойдаланган ҳолда амалга ошириш тарафдори ҳисобланган.
1917 йилга қадар тил масаласига, асосан, халқ маъорифи
доирасида эътибор қаратиб келинган бўлса, шу йилдан бошлаб унга кечиктириб бўлмас сиёсий масала сифатида аҳамият бе-рила бошланди. Чиғатой-туркий тилининг (яъни, ўзбек тили-нинг) умумтуркий тилларга нисбатан муносабати ойдинлашиб борди. Унинг имловий ва грамматик аспектлари кенг муҳокама қилина бошлади.
Ингеборд Балдауф. ХХ аср ўзбек адабиётига чизгилар. – Т., 2001.
– 37 бет.
Беҳбудий М. Тил масаласи // Ойна. 1915. 11–12 сонлар. – 274–
277 бетлар.
96 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
Ингеборд Балдауф туркий-чиғатой шевасига нисбатан ўз-бекий атамаси биринчилардан бўлиб Маҳмудхўжа Беҳбудий томонидан қўлланганлигини қайд этади: “Туркий, яъни ўзбе-кийни сабаби шулки, Туркистон халқининг аксари ўзбекий сўз-лашур”, деб ёзади у1. Бундан ташқари Шерали Лапин ҳам Бар-тольд билан “сартлар” бўйича баҳсларида “сарт” халқи бўлмага-нидек, “сарт тили” ҳам мавжуд эмас, агар ушбу тилни бирор-бир халққа нисбат берган ҳолда ифодалаш лозим бўлса, уни “ўзбек тили” деб аташ кераклигини таклиф қилган эди.
Жадидларнинг миллий бирлик ҳақидаги қарашларида ав-валгидай кишиларнинг тили ёки келиб чиқиш омиллари асо-сий рол ўйнамаган, балки ўлканинг барча мусулмон аҳоли-сини битта миллат сифатида қарашда давом этган бўлса-да, уларнинг миллий адабий тил борасидаги қарашларида ушбу ҳолат аниқроқ намоён бўлади. Шу маънода, уларнинг миллат ҳақидаги қарашлари ўзбекларнинг минтақадаги бошқа туркий халқлардан ёки мусулмонлардан ажралиб туришини аниқ ифо-даламаса-да, тил масаласидаги қарашлари уни аниқ ифодалай-ди. Жадидларнинг миллат борасидаги ҳаракатлари фаол сиё-сий тус олар экан, кун тартибида “ҳар қайси халқ ўз тили билан фахрланиши лозим” деган мутлақо янги ғоя турарди. Зеро, А. Халид қайд этганидек: “Марказий Осиёда тил хеч қачон ўзлик-ни англаш маркери бўлмаган ва олдинги авлодга инсон ўзи-нинг она тилидан фахрланиши кераклиги тушунарсиз ҳолат эди”2. Жадид вакилларидан Ҳожи Муин миллий тил масаласида шундай ёзган эди: “Ҳозирда бизлар учун энг муҳим масалалар-дан бири, шубҳасиз, тил масаласидир. Биз Туркистон турклари она тилимиз бўлғон туркий тил билан бирга яшарға ва туркий тилимизни ўз ҳаётимиз ва ўз ҳуқуқимиз билан баробар муҳофа-за этарга тевишмиз”3.
Умумтуркий тилларга нисбатан муносабат Абдурауф Фит рат ва у бошчилигида ташкил этилган “Чиғатой гурунги” фао-
Балдауф И. ХХ аср ўзбек адабиётига чизгилар. – Тошкент. – 42
бет.
2 Khalid Adeeb. The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia... – Р.212.
3 Ҳожи Муин. Тил масаласи // “Меҳнаткашлар товуши” газетаси, 1918 йил, 20 август.
Do'stlaringiz bilan baham: |
