|
бевосита ҳукмдорнинг адолати, бошқарув маҳорати, халқ дар-дини эшитиши ҳамда дин ва маданият учун хизмат қилиши-га боғлиқ бўлган. Шу боис, ўрта асрнинг кўплаб манбаларида давлатнинг тараққиётида муҳим аҳамият касб этувчи ҳукм-дорга хос сифат ва фазилатлар ҳақида фикр-мулоҳаза юритил-ган.
Шайбонийлар ва улардан кейин ҳокимият тепасига келган су-лола ва ўзбек уруғлари вакиллари Мовароуннаҳр ҳудудида аср-лар давомида шаклланиб келган давлат бошқарувини, суғорма деҳқончилик (каналлар ва ариқлар қазиш орқали) ва шаҳарсоз-лик маданиятини янада ривожлантиришга ҳаракат қилишган. Аҳолининг менталитети нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак, сунний мусулмон маданиятига хос менталитет халқ орасида асосан сақланиб қолган ҳамда мамлакат этномаданий муҳитида ҳукмронлигича қолган1. Шунингдек, ҳудудга кўчманчи чорва-дорларга хос айрим одатлар, масалан, табиат культи, халқ оғ-заки ижодидан достончилик (хусусан, “Алпомиш” қаҳрамонлик эпоси), уруғ-қабилавий ном ва анъаналар ҳамда энг асосийси “ўзбек” этноними кириб келиб, ўрнашган. Олдинги параграфда таъкидлаб ўтилганидек, ўзбек атамасининг географияси ав-вал бошидан маълум даражада ислом динига боғлиқ ҳолда кенгайиб борар экан, Мовароуннаҳр аҳолиси хотирасида айни маънода сақланиб қолган ва кейинчалик, ушбу номнинг улар орасида ҳам аста-секин ёйилиб боришида асосий омиллардан бири бўлиб хизмат қилган бўлиши мумкин. Шайбонийларнинг ҳокимият тепасида бўлган даврида марказлашган давлатни ту-зиш учун бир неча бор уринишлари натижаси ўлароқ Муҳаммад Шайбонийхон, Убайдуллахон, Абдуллахон II даврларида бу мақ-садга маълум даражада эришилган бўлса-да, кейинги даврлар-да (аштархонийлар ва ўзбек уруғлари ҳукмронлиги даврида)
Зеро, ўтроқ аҳолининг маданияти чорвадор аҳолининг мада-ниятидан юксакроқ ҳисобланган. Одатда, қуйи маданият вакилла-ри ўзидан юксакроқ поғонадаги маданиятни ўзлаштиради. Тўғри, кўчманчиларнинг маданиятига ўзларининг ҳаёт тарзларидан келиб чиққан ҳолда баҳо бериладиган бўлса, анча юксак даражада ривож ланган эди. Лекин, шунга қарамай, минтақадаги ҳукмрон ғоя ва маф-кура (мусулмон маданияти) нуқтаи назаридан ўтроқ маданият бари-бир устун турарди.
84 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
мамлакатда тарқоқлик кучайиб, ҳокимият бир нечта мустақил хонликлар, бекликлар, туманлар, ноибликлар ва бошқаларга бўлиниб кетган1. Бу ерда ҳудуднинг сиёсий-маъмурий бўлини-ши (беклик, туман) билан унинг уруғ-қабила ерларига (юрт ва ноиблик) бўлиниши аралашиб кетган эди. Юртнинг хўжалик юритиш учун қулай ҳудудлари нуфузли ўзбек қабилалари то-монидан эгаллаб олинган эди. Улар на кучли марказлашган ҳо-кимиятга ва на ягона ички бозорга эҳтиёж сезмасди, аксинча мустақил бўлишга интилар эдилар. Масалан, Қарши шаҳри ва унинг атрофи XVI–XVII асрларда ва ундан кейинги даврларда манғитлар мулкининг маркази ҳисобланган; Шаҳрисабз воҳаси Шаҳрисабз шаҳри билан биргаликда – барлослар ва кенагас ларнинг; Ўратепа – юзларнинг; Жиззах – қирқларнинг; Ўрта Зарафшон – хитой ва қипчоқларнинг; Фарғона – мингларнинг, кейинчалик – қипчоқларнинг; Хоразм – уйғурлар, найманлар, дўрмонлар, қўнғиротлар, қанғлилар ва бошқа қабилаларнинг маркази ҳисобланган2. Мазкур ўзбек уруғларидан айримлари-нинг бошлиқлари мамлакатнинг сиёсий ҳаётида катта роль ўйнаган, улар ҳаттоки, ҳукмдор ва хонлар билан рақобатга ки-ришган. Мисол учун, 1709 йили Қўқонда ҳокимиятни минг қа-биласидан бўлган Шоҳруҳбий эгаллаб олган бўлса, ундан бироз кейинроқ (XVIII аср ўрталарида) Бухорода ҳокимият манғитлар қўлига ўтган.
XVIII–XIX асрларда Европада марказлашган давлат ва мил-лий бирлик учун кураш авж олган бир шароитда, Марказий Осиёда марказлашган давлат ва ягона иқтисодий тизимга бўлган қизиқишнинг йўқлиги сабабли йирик ер эгалигига хос тарқоқлик ва ички бўлиниш давом этаётган эди. Россия импе-рияси Марказий Осиё хонликларини босиб олиши арафасида ҳам хонлар, беклар ва уруғ оқсоқолларининг фақат тор доира-даги қарашлари юрт ва “миллат” манфаати йўлида бирлашиш-дан тўсиб турар эди. Тарқоқлик ва ички урушлар бутун мамла-
Бу даврда ўзбек давлатчилиги тарихи ҳақида қаранг: Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи (Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). – Т.: Шарқ, 2001. – 235–304 бетлар.
2 Шаниязов К.Ш. Некоторые вопросы этнической динамики и эт-нических связей узбеков в XIV–XVII вв. // Материалы к этнической истории населения Средней Азии. – Т.: Фан, 1986. – 8 бет.
Do'stlaringiz bilan baham: |
