|
идентиклик нуқтаи назаридан таҳлил этишга ҳаракат қиламиз. Мазкур масалани ёритишда этносимволизм концепциясига оид
илмий ғоялар алоҳида аҳамият касб этади. Ушбу концепцияда миллатнинг шаклланишида унинг мафкура, рамзий белгилар, ўзаро маънавий яқинлик ҳисси каби жиҳатлар орқали бирлаш-
ган этник асоси муҳим ўрин тутади.
Ҳозирги ўзбек миллати этномаданий ўзлигининг шаклла-нишида IX–XII асрларда ўзбек аждодлари орасида этник ва ма-даний жиҳатдан умумтуркийликка нисбатан ўзига хослик ҳам турмуш тарзи ва тил хусусиятларида, ҳам дунёқарашида яққол намоён бўла бошлаган давр муҳим ўрин тутади. Тарихий-эт-нографик адабиётларда бу асрлар ўзбекларнинг алоҳида халқ (элат) бўлиб шаклланиш даври сифатида кўрсатилади.
Ўзбек халқининг келиб чиқиши ва шаклланиши билан боғ-лиқ тарихий-этнографик адабиётларда ҳозирги ўзбекларнинг этник ўзагини ташкил этувчи аждодлари орасида XI–XII аср-лардаёқ алоҳида этник белгиларнинг (тил, ҳудуд бирлиги, эт-ник руҳият, хўжалик-маданий хусусият) тўлиқ шаклланганли-ги илмий асосли тарзда ёритиб берилган. Унга кўра, Марказий Осиё минтақасининг асосий суғорма деҳқончилик ҳудудларида ўтроқ туркий элатнинг шаклланганлигини кўрсатади. Бу давр да ўзининг хўжалик тузуми билан кўчманчи туркий чорвадор-лардан ва ўз тили билан ўтроқ эроний халқлардан фарқ қи-лувчи, яъни туркий тилда сўзлаши билан эроний халқлардан, ўтроқ деҳқончилик билан шуғулланиб, туркий чорвадорлар-дан фарқ қилувчи алоҳида элат шаклланган эди. Бундай илмий ёндашувга таянувчи кўпчилик тадқиқотчилар ана шу алоҳида элатни – шаклланган “ўзбек элати”,1 деб ҳисоблайди.2
Элат концепцияси ҳақида фанда турли хил қарашлар мав-жудлигини эътиборга олиб, ушбу тушунча ҳақида қисқача тўх-талиб ўтишни мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз. Таъкидлаш
ланиш жараёни. – Т., 2001; Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихидан. – Т., 2015.
Ушбу ўринда “ўзбек” атамасининг ишлатилиши шартли ҳисоб ланади.
2 Шониёзов К. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни. – Т., 2001; Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихидан. – Т., 2015; Ваҳо-бов М. Ўзбек социалистик миллати. – Т., 1960.
62 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
жоизки, ғарб назариётчиларининг илмий таълимотларида элат тушунчаси (ёки унга ўхшаш тушунча) учрамайди. Улар замона-вий жамиятларда миллий-этник бирликлар ташкил топгунига қадар жамиятнинг “этник” тузилиши локал (ҳудудий-маданий) гуруҳлар ва уруғ-қабилалардан (ёки қабилавий иттифоқдан) таркиб топган, деб ҳисоблайди. Кишиларнинг маълум бир “эт-ник белгилар” асосида уюшиши фақатгина янги даврга (миллат шакллана бошлаган саноатлашиш даврига) хосдир, дейишади.
Шунингдек, баъзи ғарб тадқиқотчиларининг илмий таъли-мотида “элат” концепциясига яқин фикрлар учрайди. Масалан, Энтони Жон Смит миллий бирликнинг вужудга келишида вори-сийлик, умумий хотира ва жамоавий тақдир, яъни афсоналар, хотиралар, рамзлар ва қадриятларда мужассамлашган маданий (этник) яқинлик муҳим рол ўйнайди, деб ҳисоблайди. Миллат-ни ўрганишда этниклик (яъни, бошқача айтганда элат)ни эъ-тибордан четда қолдириш (уни ўрнига маданий бирлик деб қа-раш) масалани ҳал қилмайди. Аксинча, этник мансублик мил-лат моҳиятига жавоб топишда қўл келади. Айни пайтда этник бирликларнинг миллатга айланиши ўз-ўзидан (тарихан) бўл-маслигини тан олган ҳолда у замонавий капитализм, расмият-чи давлат ва дунёвий умумий таълим орқали бўлишини, унинг босқичларига боғлиқлигини ёзади. Умуман, этник бирликнинг бирлашиши ва миллатга айланишида инсон омили (алоҳида ва жамоавий) ҳаётий зарур жараён, деб ҳисоблайди1.
Олдинги фаслларда қайд этиб ўтилганидек, “этнос” назария-сида кишиларнинг миллатга уюшишдан олдинги этник бирли-ги элат атамаси билан ифодаланади. Ўзбек тилида “эл”, “элат” атамаси мустақил маънога эга. У қабила ва уруққа қарама-қар-ши ўлароқ, муайян ҳудудда бирлашган, ўзаро умумий тил, хў-жалик фаолияти ва урф-одат билан боғланган йирик жамоани ифода қилади. Қабила уруғларга бўлиниш хусусиятлари билан элатдан фарқ қилади. Этнология фанида маълум даражада қон-қардош жамоаларга нисбатан одатда этник гуруҳ атамаси ишлатилади.
Элатга хос этник ўзликни англаш масаласида ҳам турли хил
Смит Энтони Д. Национализм и модернизм: Критический обзор современных теорий наций и национализма / Пер. с англ. – М.: Прак-
сис, 2004. – С.80.
Do'stlaringiz bilan baham: |
