Хўжахонов исмоилжон мансурович ўзбекларнинг миллий ўзлиги

Ўзбекларнинг миллий ўзлиги

53

да, бу ўринда уларнинг бир хил (этник) келиб чиқиши ёки бир ирққа мансублиги масаласи ҳеч қандай аҳамият касб этмаган, аксинча, асосийси уларнинг “қандайдир умумий ғоя ва мафку-ра” асосида бирлашганлиги ётган.

“Ўзбек” атамаси дастлаб қачон ва қаерда пайдо бўлганлигидан қатъи назар, уни халқ оммасига нисбатан қўлланилиши билан ислом динининг ёйилиши ўртасида умумийлик бордек туюла-ди. Бу ерда гап уларнинг ислом динига қанчалик амал қилишида эмас, балки унга ихлосмандлиги тўғрисида кетмоқда. Ўзбеклар-нинг генеологияси ҳақидаги баъзи ривоятларда ўзбек уруғлари-нинг келиб чиқиши ҳам диний мазмунда талқин этилади.¹

Дашти Қипчоқнинг шарқий қисмида 1420 йилда (Абулхайр­ хон асос солган) “йирик этно-сиёсий уюшма” вужудга келади ва у ҳам форсий ва туркий манбаларда Ўзбек улуси, Абулхайр улуси, замонавий илмий адабиётларда эса “Кўчманчи ўзбеклар давлати” каби номлар билан аталади.² Кейинчалик уни давла-тининг ҳудуди Волга дарёси қуйи оқимидан то Сирдарё бўйла-ригача етади. Абулхайрхон ҳукмронлигининг дастлабки даври-да ўзбек уруғлари таркибида 24 та қабила номи келтирилган бўлса, XVI асрга оид манбаларда эса уларнинг сони 92 тага етган эди (улар орасида Барак, Байли, Дўрмон, Имчи, Жат, Кенагас, Хтой, Қиёт, Қиём, Қушчи, Манғит, Минг, Найман, Қарлуқ, Қўнғи-рот, Тангут, Тоймас, Тубай, Туман, Угриш-Найман, Ўтарчи, Уй­ ғур, Уйсун, Алма каби уруғлар бўлган).³

XV асрнинг 40-йиллари ўрталарида Абулхайрхон Сирдарё-нинг ўрта оқимларидаги шаҳарлар: Оқ-қўрғон, Арқуқ, Ўзганд, Сиғноқ ва Сўзакни эгаллаб олади. У 1446–1447 йилларда Сир-дарёнинг қуйи оқимида ўз қўшини учун қишки лагерни ти-кади ва Сиғноқ шаҳрини ўз мамлакати пойтахти, деб эълон қилади ҳамда ўзбекларнинг Мовароуннаҳрга қаратилган ке­ йинги юришлари учун ҳарбий истеҳком яратади. Абулхайрхон бошчилигида кўчманчи ўзбек уруғларининг ўтроқ ҳудудлар-га яқинроққа кўчиши уларнинг тарихидаги муҳим бурилиш нуқтаси ҳисобланади.⁴ Бу ҳолатни қуйидагилар билан изоҳлаш

• 
  Маликов А. Самоназвание узбек и его трансформация... – С.38.
  

2. 
   Қаранг: Ахмедов Б. Государство кочевых узбеков. – М.: Наука, 1965.
   

³ Allworth E. The Modern Uzbeks... – Р.35. ⁴ Ўша жойда.
54 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
мумкин: биринчидан, Сирдарё бўйига кўчар экан ўзбеклар темурийлар давлатининг бевосита қўшниларига айланди ва уларнинг ички ишларига фаол аралаша бошлади; иккинчи-дан, Абулхайрхон­ томонидан пойтахтни жануброққа кўчи-ришдан мақсади ўз қавмини Мовароуннаҳрнинг ислом дини кенг тарқалган ўтроқ шаҳар маданиятига яқинлаштиришдан ҳам иборат эди, дейишга асос бор. Чунки, унинг ўз қароргоҳи-ни Чимга Тўрадан (ҳозирги Тюмен шаҳри ўрнида) Марказий Осиёнинг нисбатан илиқроқ шаҳрига кўчириш ҳақидаги қа-рорига ўз эътиқоди ва анъанавий чорвачилик хўжалигини ўз-гартиришни истамаган баъзи қабилалар қарши чиққан ҳамда ундан ажралиб чиққан.

Ўзбекларнинг Мовароуннаҳрга доимий интилишларида, Мирзо Улуғбек ёзганидек, ғайб ишоранинг ҳам ўрни бўлган

бўлса ажаб эмас. Зеро, Мирзо Улуғбекнинг “Тўрт улус тарихи” номли китобида шундай сатрлар учрайди: “Султон Муҳам-мад Ўзбакхон ўзининг улуси билан илоҳий саодат ва фазилатга етишгач, ҳазрати Саййид Ота Ғайб ишорати ва Оллоҳ инояти сабабли, уларнинг барчасини Мовароуннаҳр диёри сари олиб кел-ди. Ҳазрати Саййид Отага (унга Аллоҳнинг раҳмати ва ризоли-ги бўлсин) қулоқ солишдан бўйин товлаганлар бу саодатдан бе-баҳри ҳолда у ерда қолдилар ва қалмоқ деган номга мансуб бўлди-ларки, бунинг маъноси “қолган” демакдир. Ҳазрати Саййит Ота уларга (Аллоҳнинг раҳмати ва ризолиги бўлсин) ҳамда Султон Муҳаммад Ўзбакхон билан ҳамроҳликда келган кишилардан: “Бу келган ким?” деб сўрадилар. Уларнинг сардорлари ва подшоҳлари Ўзбакхон бўлгани учун уларни “ўзбек” деб атардилар. Шу сабабли ўша замондан бошлаб келган кишилар “ўзбек” деб атала бошлан-ди. Қолиб кетган кишилар эса “қалмоқ” бўлдилар”.1

Абулхайрхон улусидаги ички бўлинишнинг вужудга келиши натижасида XV асрга оид тарихий манбаларда ўзбек атамаси икки хил, яъни кенг ва тор маънода қўлланила бошлаганлиги-ни айтиб ўтиш жоиз: кенг маънода у Абулхайрхон улусининг бутун аҳолисини англатган бўлса, тор маънода эса Сирдарё ва Орол денгизининг шимолий бўйларида кўчиб юрувчи қабила-ларнигина англатган.²

• 
  Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи. – Т., 1994. – 226 бет.
  

2. 
   ^{Маликов А. Самоназвание узбек и его трансформация... – 42 бет.}