|
482481
НИЗОМИДДИН МЛҲМУДОВ
ДУРДОНА ХУДОЙБЕРГАНОВА
ЎЗБЕК ТИЛИ
ЎХШАТИШЛАРИНИНГ
ИЗОҲЛИ ЛУҒАТИ
ТОШКЕНТ «МАЪНА9ИЯЪ> 2013
www.ziyouz.com kutubxonasi
УЎК: 811.512.133(038)
КБК 81.2Ў36-4 -
М 32
Ўзбек тилининг бой ифода имкониятларини ўрганувчи илмий ходим-
лар учун луғат, албатга, ўзига хос манба вазифасини ўтайди. Шоир-ёзувчи,
таржимон, журналист, умуман, сўэ билан ишлайдиган кишиларга лугат
халк миллий-маданий идрокининг кўзгуси бўлмиш воситалар тизимини
тугап тасаввур килиш, уларни нутқ максадига, матндаги бадиий-зстетик
ниятга мувофик тарзда танлашда яхши ёрдамчи бўлади. Қолаверса, ўзбек
тилининг таъсир ва тасвир кучига бефарк бўлмаган, кўнглида гўзал нуткка
ошуфталик туйгуларини хис килган хар бир кишининг ўз нутки такомили-
га дахлдор саъй-харакатларида луғат, албатта, қўл келади.
Луғатдан гуманитар йўналишдаги таълим муассасаларининг ўқитув-
чилари ва талабалари бадиий асар тили ва услубини, нуткнинг коммуни-
катив сифатларини таҳлил килишда кўлланма сифатида фойдаланишлари
мумкин.
Китоб «ФА-И9-Г07» рақамли инновация лойиҳаси
асосида тайёрланган.
Махмудов, Низомиддин.
М
32
Ўзбек тили ўхшатишларининг изоҳли лугати / Н. Маҳ-
мудов, Д. Худойберганова. - Тошкент: «Маънавият»,
2013.-320 б.
I. Худойберганова Д.
УЎК: 811.512.133(038)
КБК81.2Ўэб-4
© «Маънавият» 2013.
www.ziyouz.com kutubxonasi
ЎХШ АТИШ ЛАР - ОБРАЗЛИ МИЛЛИЙ
ТАФАККУР МАҲСУЛИ
(Муқаддима ўрнида)
Тил сиру синоатга лиммо-лим, бенихоя мураккаб. мукаммал
ва муҳташам бир хилқатдир. Бу залворли сифатларнинг мазмун-
мохияти шундаки, мазкур хилқатнинг ичида ўзининг бутун тил-
симоти билан инсон яшайди, хапк исгиқомат килади ва айни
лайгда одам боласи шу хилкатни ортмоклаб, замон ва макон
пучмокларида туртиниб-суртиниб топган-тутганларини унга ид-
даосиз жойлаб, яхлит кавм ўларок бутунлашиб, тамаддуннинг
баланд-паст пиллапояларидан олға интилади. Сирасини айтган-
да, хапкнинг ўзига хос сажияси, миллий ментапитети, мадания-
ти, маънавияти, рухияти, тафаккур тарзи ва тахайюл тамойили,
идрок интизоми каби фавкулодда мухим хусусиятлари бевосита
ана шу хилкатда тажассум топади. Дархақикат, одам боласи ана
шу хилқатдан туриб, унинг темир низомига мутлако мувофик
ҳолда ташки дунёни кўради, эшитади ва идрок этади. Бундай
ёндашув дастлаб тилда халк рухи акс этиши хакқцаги ғояга асос
солган олмон алломаси В. Гумбольддан бошланганини, кейин-
чалик кўплаб тилшунослар томонидан ривожлантирилганини
мутахассислар яхши билади.
Дунёда тил хакидаги таълимотлар тараккиётининг турли
даврларида гох эътироф этилган, гоҳ рад қилинган ёки уну-
тилган (ёхуд унуттирилган) бу хакикат ўтган асрнинг охири
ва асримизнинг бошларида, хусусан, бугун тилшуносликнинг
турли йўналишларидаги хақконий тадқиқотларнинг чинакам
тамал тошига айланди. Жумладан, антропоцентрик тилшу-
нослик, соддароқ айтганда, марказида инсон турадиган тил-
шунослик мазкур хакикатга асосланган, унинг намоён бўлиш
йўлларини тадкик этиш ва асослашга каратилган энг истиқболли
йўналишдир. Бу йўналишнинг тармоқларидан бири - лингво-
культурология ёки лисоний маданиятшунослик бўлиб, у тилни
«тил - маданият - инсон» учлиги доирасида ўрганади, бу фан
бугун кенг истеъмолда бўлган миллий онг, миллий тафаккур,
миллий маданият, миллий маънавият, миллий менталитет, мил-
лий характер каби тушунчаларнинг негизини тил ташкил этиши.
3
www.ziyouz.com kutubxonasi
тилсиз уларнинг мохияти баркарор бўла олмаслигини очиб бе-
ришни асосий максад деб билади.
Бинобарин, халқнинг тийнати ва табиатини, руҳияти ва мен-
талитетини тилдан айри холда тасаввур қилиб хам, тадқик этиб
ҳам бўлмайди. Тилдаги бирликларда, айниқса, образли сўз,
ибора-ифодаларда халкнинг ментал ўзига хослиги муайян тарз-
да инъикосини топади. Зотан, бундай образли ифодалар халк-
нинг теран дунёкараши, образли нигохи, идроки ва тафаккури
маҳсули ўлароқ дунёга келган.
Мутахассислар ҳакли равишда таъкидлаганидек, «халқнинг
маданияти ва менталитети ҳакидаги маълумотларнинг энг
қимматли манбаси фразеологизмлар, метафорапар, рамзлар ва
ш.к.лардир, уларда асотирлар, афсоналар, урф-одатлар гўёки
консервацияланган холатда сақланган бўлади»1. Бошқача айт-
ганда, халкнинг бениҳоя бой тарихий-маданий, этник-маънавий
тажрибалари, яъни унинг ўзигагина хос «оламнинг лисоний
манзараси» (Л. Вейсгербер) тил воситасида шакллангани каби
мазкур тажрибаларнинг барчаси айнан халқнинг тилида ўз ифо-
дасини топади, шу тилда яшайди ва мунтазам равишда аждоддан
авлодга ўтиб келади.
Мантиқ илмида хулоса чиқаришнинг турли шакллари, ху-
сусан, унинг махсус шакли - аналогияга ҳам алоҳида эътибор
қаратилади. Бу фан мутахассисларининг таъкидлашича, «анало-
гия деб ўхшатиш оркали бир белгининг икки буюмда борлигини
аниқпаб, бу буюмларнинг бошка ўхшаш белгиларга эга эканини
кўрсатишга айтилади. Биринчи нарса ёки ҳодисанинг ҳамма бел-
гилари биз учун таниш. Иккинчи нарса ёки ҳодисанинг фақат
баъзи бир белгиларинигина биламиз. Биз бундай вактда бу икки
нарса ёки ҳодисани бир-бирига ўхшатамиз»2.
Демак, айтиш мумкинки, инсоннинг дунёни билишида
ўхшатиш-киёслаш бениҳоя катта ўрин тутади. Икки ёки ундан
ортиқ предмет ёки тушунчани ўхшаш ёки фарқли жиҳатларини
аниқлаш мақсадида киёслаш, таққослаш ташқи дунёни билиш-
нинг энг кенг таркалган мантикий усулларидан бири сифатида
инсон фаолиятининг деярли барча соҳаларида кузатилади. Бу
беҳад муҳим мантикий категория, табиийки, тилда ҳам ўз аксини
топади3. Таъкидлаш лозимки, қиёслаш билинган нарса-хусусият
1
Do'stlaringiz bilan baham: | 
