Тарих-и арбаъ улус

V. V. Bartold Mirzo Ulug‘bekning “Тарих-и арбаъ улус” (Турт улус тарихи) haqida qanday fikr bildirgan.
Shu o‘rinda, asar haqida rus olimi V. V. Bartold tomonidan bildirilgan ayrim fikrlani qayd etish maqsadga muvofiqdir. Avvalambor, shuni ta’kidlash kerakki, olim o‘zining bir qator ilmiy risolalari (“Туркистон мугуллар боскини даврида”, “Улугбек ва унинг даври” hamda boshqalar)da ülug'bekning mazkur asaridan manba sifatida foydalangan. Lekin, noma’lum sabablarga ko‘ra, uni muhim tarixiy manbalar qatoriga qo‘shmaydi, to‘g‘rirog‘i, asaming qimmatini bir qadar pasaytirmoqchi bo‘lad¡. Chunonchi, u bu haqda shunday yozadi: “Shohruhning o‘g‘l¡ va taxt vorisi Ulug‘bek (1449-yilda o‘ldirilgan) “Турт улус тарихи”ш bitgan. Asar o‘z nomiga ko‘ra, Mo‘g‘ullar ¡mperiyasining to‘liq tarixini o‘z ichiga oladi. Ülug'bekning ushbu asari bizgacha yetib kelmagan, lekin ba’zi manbalar, xususan, Xondamrníng “Хaбиб yc-cяap”ida undan olingan parchalar uchraydi. Ushbu parchalardan ko‘rinib turibdiki, mo‘g‘ullar davlati tarixi muallif yashagan davrgacha bayoñ qilingan. Animo, muallif o‘sha podsholiklar haqida to‘la ma’lumot bermaydi, aksincha, xonlarning nomini qayd etish bilangina kifoyalangan, xolos. Shu sababdan ham ushbu asarning bizgacha yetib kelmaganidan ortiqcha qayg‘urib o‘tirishga asos yo‘q, desa ham boladi”.
Olimning boshqa bir asarida esa mana shu ma’lumotlami o‘qish mumkin: “Ulug'bek qalamiga taalluqli deb hisoblangan tarixiy. asar ehtimol, adabiy manba va tarixni tanqidiy o‘rganish uchun material sifatida birmuncha qiziqish uyg‘otishi mumkin, lekin mazkur asar nusxasi topilganda ham mo‘g‘ullar imperiyasi yoki uning inqirozidan so‘ng tashkil topgan davlatlar tarixiga oid bo’lgan mavjud ma’lumotlami boyitadi, deb aytish qiyin”. Tarixchi B. Ahmedov Bartoldning “Tarix-i arba’ ulus”ga bunday munosabatda bo’lishining ikkita sababi borligini qayd etadi. Birinchidan, jahon kutubxonalarida mazkur asar toliq nusxasining saqlanmaganligi va ikkinchidan, XV—XVII asrlarga oid tarixiy qolyozma asarlaming hozir ham qoniqarli darajada o‘rganilmayotganligidir. Lekin, haqiqat faqat ma’lum mavzuga bag’ishlangan asarlami bir-biriga qiyoslab o‘rganish va ular keltirgan ma’lumotlami diqqaí bilan tekshirish orqaligina aniqlanadi deb aytgan.