Geo iqtisod 9-uzb-5-2013. indd

2011-yilda neft qazib chiqarish bo‘yicha jahondagi yetakchi davlatlar
Davlatlar
Neft qazib chiqarish, 
mln.t
Davlatlar
Neft qazib chiqarish, 
mln.t
saudiya Arabistoni
AQsh
Rossiya
eron
500
450
420
250
Venesuela
Meksika
Xitoy
o‘zbekiston
200
150
150
5
Jahon bo‘yicha
4200
Jahonda neftni qazib chiqarish va eksport qilishda OPEK (Neftni eksport 
qiluvchi mamlakatlar tashkiloti, unga Jazoir, Liviya, Iroq, Kuvayt, Qatar, 
Eron, Saudiya Arabistoni, BAA, Indoneziya, Nigeriya, Gabon, Venesuela, 
Ekvador davlatlari a’zo) mamlakatlari muhim rol o‘ynamoqda. Hozirgi paytda 
bu mamlakatlar guruhi jahonda aniqlangan neft zaxiralarining salkam 80% 
iga, qazib chiqarilayotgan neftning esa salkam 50% dan ortiq qismiga egalik 
qilmoqda.
Jahonda neftga eng boy hudud Fors qo‘ltig‘i sohillarida joylashgan 
mamlakatlar hisoblanadi. Faqat ana shu davlatlar yer qa’rida jahon neft 
zaxiralarining 2/3 qismidan ko‘prog‘i to‘plangan va ular qazib chiqarilayotgan 
neftning 1/4 qismidan ko‘prog‘ini bermoqda. Neftni katta miqdorda import 
qiluvchi mamlakatlar qatoriga AQSH (250 mln. t), Yaponiya, Xitoy va Yevropa 
Ittifoqi davlatlari kiradi.
Jahonda jami qazib chiqarilayotgan neftning 26% ga yaqini dengiz sayoz-
liklaridan qazib chiqarilmoqda. Shu yo‘l bilan neft qazib chiqarayotgan davlatlar 
soni 50 tadir. Ayrim mintaqa va davlatlarda dengiz neftining hissasi ayniqsa 
yuqori, jumladan, bu ko‘rsatkich G‘arbiy Yevropada 90% ni, Lotin Amerikasida 
50% dan ko‘proqni tashkil qiladi.
Gaz sanoatining
jahon YEB dagi hissasi 22% ni tashkil qiladi. Tabiiy 
gaz yoqilg‘i turlari orasida ekologik jihatdan eng tozasi hisoblanadi. Yaqin 
vaqtlargacha bu sanoat tarmog‘i asosan iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xos 
edi. So‘nggi yillarda gaz sanoatining ahamiyati rivojlanayotgan mamlakatlarda 
ham kuchayib bormoqda. Hozirgi vaqtda tabiiy gaz zaxiralari hajmiga ko‘ra 
jahonda Rossiya, Eron, Qatar, Turkmaniston davlatlari yetakchilik qiladi. Gazni 

---

66
qazib chiqarishda esa Rossiya, AQSH, Kanada, Niderlandiya, O‘zbekiston 
davlatlarining ko‘rsatkichlari yuqori. Jahonda gazni eksport qilish hajmiga ko‘ra 
Rossiya, Niderlandiya, Kanada, Indoneziya, Jazoir, Turkmaniston davlatlari 
oldinda bormoqda. Umuman, jahonda jami qazib chi qarilayotgan gazning 
15 % i tashqi bozorga chiqarilmoqda. Gazni import qilishda Germaniya, AQSH, 
Yaponiya, Fransiya, Italiya davlatlari ajralib turadi. Jami qazib chiqarilayotgan 
gazning 20 % ga yaqini dengiz sayozliklaridan olinmoqda va ularning salmog‘i 
tobora oshib bormoqda.
Ko‘mir sanoati
jahon energetikasi tarkibida alohida ahamiyatga ega. Bu 
tarmoq 60 dan ortiq mamlakatlarda mavjud bo‘lib, ko‘proq rivojlangan mamlakat-
larda katta salmoqga ega. Hozirgi vaqtda qazib chiqarilayotgan ko‘mirning asosiy 
iste’molchisi issiqlik elektr stansiyalaridir. Shu sababli kokslanadigan ko‘mirga 
nisbatan energetik ko‘mir qazib chiqarishga ehtiyoj tobora kuchayib bormoqda. 
E’tiborli tomonlaridan biri shuki, qazib chiqarilayotgan ko‘mir, asosan, o‘sha 
davlatlarning o‘zida iste’mol qilinadi. So‘nggi yillarda qazib chiqarilayotgan 
ko‘mirning atigi 10 % i eksportga chiqarilmoqda.
13- j a d v a l