Geo iqtisod 9-uzb-5-2013. indd

Fantalab omil
. FTI davrida fan-texnika ishlab chiqarishni joylashtirish jara-
yonida juda muhim omil bo‘lib bormoqda. Avvalambor, bu ilmiy markazlar – katta 
shaharlar aglomeratsiyalariga hamda ixtisoslashgan «fan» shaharlarga tortiluvchi 
zamonaviy fantalab tarmoqlarga taalluqlidir. Ba’zi davlatlarda fantalab tarmoqlar 
kuchli hududiy konsentratsiyalashgan, ba’zi mamlakatlarda esa, aksincha, ular 
keng geografiyaga ega. Birinchi turdagi davlatlarga Fransiya, Yaponiya, Daniya, 
Bolgariya, ikkinchi turdagi mamlakatlarga AQSH, Germaniya, Rossiya misol 
bo‘lishi mumkin. FTI davrida fan bilan ishlab chiqarish o‘rtasidagi integratsiya 
yana ham chuqurlashdi. Buning natijasida fan-sanoat majmualari, texnologik 
parklar, texnopolislar vujudga keldi. Bunday markazlarda ilmiy ixtiro bilan unga 
tayangan holda tayyor mahsulot ishlab chiqarishgacha bo‘lgan bosqichlarning 
barchasi qilingan. Bunga AQSH ning Kaliforniya shtatidagi Silikon vodiysi 
yorqin misol bo‘lishi mumkin.
Ekologik omil
. Ilgarigi vaqtlarda ham mavjud bo‘lgan bu omil FTI davrida 
alohida ahamiyat kasb eta boshladi. Suvning yetishmasligi, sanoat chiqindilarini 
tozalashga ajratilayotgan xarajatlarning o‘sib borishi, yuqori darajada industr-
lashtirilgan va urbanizatsiyalashtirilgan rayonlarda atrof-muhitning yomonlashi-
shi qator hududlarda ishlab chiqarish va aholining yana ham konsentratsiyala-
shu vini cheklashda muhim sabab bo‘lib hisoblanmoqda. Ayrim hollarda atrof-mu-
hitga katta zarar ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish boshqa rayonlarga ko‘chirilmoqda 
yoki, umuman, ularning faoliyati to‘xtatib qo‘yilmoqda.
Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda uzoq vaqt xo‘jalikning yuqori daraja ga 
ega bo‘lgan hududiy tarkibi shakllandi. Mazkur davlatlar hududlari shular ning 
o‘ziga xos karkasni hosil qiluvchi sanoat rayonlari va markazlariga, shaharlar 
va shaharchalar aglomeratsiyalariga, transport shoxobchalari va tarmoqla ri-

---

62
ga, texnologik parklarga boy hisoblanadi. Mamlakatlarda uch turdagi iqtiso diy 
rayonlar tizimi shakllangan. Birinchisi yuqori darajada rivojlangan rayonlar. 
Ularda sanoatning fantalab tarmoqlari, fan va fanga xizmat ko‘rsatish, noishlab 
chiqarish sohasining rivojlanishi uchun barcha shart-sharoitlar mavjud bo‘lib, 
yirik firmalarning shtab-kvartiralari joylashgan. Ikkinchisi depres siv rayonlar, 
ularga asosan eski sanoat, dastavval, undiruvchi hamda boshqa og‘ir sanoat 
mavjud hududlar kiradi. Uchinchisi – qoloq agrar rayonlar, ularda sanoat, 
jumladan, qayta ishlovchi sanoat bo‘sh rivojlangan.
Amaliy ish
1. Omillarni kelib chiqishi va ahamiyati bo‘yicha ayrim guruhlarga ajrating va ularni 
baholang.
2. Katta tabiiy-iqtisodiy omillarga ega mamlakatlarning ro‘yxatini tuzing va uni tasniflang.