Geo iqtisod 9-uzb-5-2013. indd

sintetik yoqilg‘i
turlari ham noan’anaviy energiya man-
balaridan hisoblanadi. U ko‘mir, yonuvchi slanes, neftli qumlar, hatto, 
biomassalardan sun’iy ishlov berish asosida olinadi. Ular gaz, uglevodorodli 
suyuq birikmalar, etil spirti ishlab chiqarish orqali amalga oshiriladi. Tabiat 
bunday resurslarga ancha boy va ulardan keng foydalanish kelgusi avlodlar 
vazifasi bo‘lib hisoblanadi.
Tog‘-kon sanoati yer osti qazilma boyliklarini qazib chiqarish va ularni 
dastlabki qayta ishlash (boyitish) tarmoqlarini o‘zida birlashtiradi. Ular yoqilg‘i, 
metall, noruda mineral boyliklari va qurilish materiallarini qazib chiqaruvchi va 
qayta ishlovchi tarmoqlarga aloqadordir. Jahon xo‘jaligi tarmoqlarini mineral 
xomashyo bilan ta’minlash, asosan, tog‘-kon sanoatiga bog‘liq. Bu sanoat 
tarmog‘i mineral resurslar qazib chiqaruvchi barcha davlatlarda bor. Lekin jahon 
mineral xomashyolarining 2/3 qismi AQSH, Rossiya, Xitoy, Avstraliya, Kanada, 
JAR va boshqa ayrim davlatlar hissasiga to‘g‘ri keladi.
Shu bilan birga tog‘-kon sanoati mahsulotlarini qazib chiqarish va eksport 
qilishda rivojlanayotgan mamlakatlar mavqeyi ham past emas. Turli xil yer 
osti qazilma boyliklarini qazib chiqarish hajmi Osiyoda Hindiston, Indoneziya, 
Malayziya, Saudiya Arabistoni; Afrikada KDR, Zambiya, Marokash, Nigeriya, 
JAR, Zimbabve, Botsvana; Lotin Amerikasida Braziliya, Chili, Meksika, Vene-
suela kabi mamlakatlarda juda katta.
Umuman, nomlari tilga olingan deyarli barcha mamlakatlarda qazib chiqa-
rilayotgan mineral resurslarning o‘rtacha 80 – 90% i dastlabki qayta ishlovdan 
chiqarilgach, jahon bozorlariga yo‘llanmoqda. Ularni xarid qilishda, asosan, 
rivojlangan mamlakatlarning qo‘li baland.

---

70
Savol va topshiriqlar
1. Xitoy sanoatida AQSH ga nisbatan 2,6 martadan ko‘p ishchi ishlaydi. Ammo uning
sa noati rivojlanish darajasiga ko‘ra ko‘p marotaba orqada turadi. Buning sabablari 
nimada?
2. Energiya vositalarini iste’mol qilishda AQSH ko‘rsatkichlarini boshqa mamlakatlar 
ko‘rsatkichlari bilan taqqoslang, ular o‘rtasidagi farqlarni tahlil qiling va sabablarini 
tushuntirib bering.
3. XX asr davomida jahonning yoqilg‘i-energetika balansidagi tadrijiy o‘zgarishlarni
o‘rganing va sabablarini tushuntirib bering.
4. Nima uchun neft sanoati strategik ahamiyatga ega bo‘lgan tarmoq hisoblanadi? 
5. Gaz sanoati geografiyasini «Atlas» materiallariga qarab o‘rganing, ko‘rsatkichlarini 
tahlil qiling. Eng yirik gaz qazib chiqaruvchi (eksport) va uni iste’mol qiluvchi 
(import) mamlakatlarni aniqlang.
6. Nima sababdan jahonda so‘nggi yillarda kokslanadigan ko‘mirga nisbatan energetik
ko‘mirni qazib chiqarish ehtiyoji kuchayib bormoqda?
7. Jahon elektroenergetika sanoatining ichki tarmoqlari tarkibida issiqlik, gidro va atom 
elektr energetikasining energiya ishlab chiqarish nisbati qanday?