Genetika va evolyutsion

Bilimni nazorat qilish uchun savollar va test topshiriqlar 
1.
Irsiyat o`zgaruvchanlikka ta’rif bering. 
2.
Darvin o`zgaruvchanlikni qanday xillarga ajratgan? 
3.
Korrelyativ o`zgaruvchanlik bilan kompensatsion o`zgaruvchanlik o`rtasida 
qanday tafovut bor? 
4.
Muayyan va nomuayyan o`zgaruvchanlik o`rtasidagi bog`liqlik bormi? 
5.
Qanday madaniy o`simlik navlari, hayvon zotlari bir ajdod turdan kelib 
chiqqan? 
6.
Qanday madaniy o`simlik navlari hayvon zotlari ikki xil turdan kelib 
chiqqan? 
7.
Sun’iy tanlash nima? 
8.
Sun’iy tanlashni qanday xillari bor? 
9.
Ongsiz tanlash bilan metodik tanlash orasida qanday farq bor. 
10.Darvinning irsiyat to`g`risidagi gipotezasini tushuntirib bering. 
Test topshiriqlaridan to`g`ri javobni aniqlang. 
1.
Darvin o`zgaruvchanlikni qanday xillarga ajratgan? 
A. Muayyan va nomuayyan; 
B. Korrelyativ va rekombinativ; 
C. Kombinativ va kompesatsion; 
D. Rekombinativ va kompensatsion. 
2. Irsiyat haqida Darvin qanday gipoteza yaratgan? 
A. Gemmula; 
B. Kompensatsion. 
C. Pangenezis; 
D. Korrelyativ. 
3. Bir xil ajdod turgan paydo bo`lgan madaniy o`simliklar navlari. 
A. Arpa; 
B. Bug`doy; 
C. Karam; 
D. Suli. 
4. Bir xil ajdod turdan kelib chiqqan hayvon zotlari, 
A. Kaptar, tovuq; 
B. Kaptar, qoramol; 
C. Tovuq, qo`y; 
D. Qo`y, qoramol. 

---

59 
YASHASH UCHUN KURASH VA TABIIY TANLANISH. 
Tayanch tushunchalar va bilimlar: 
Tabiiy sharoitda organizmlardagi o`zga-
ruvchanlik. “shubhali” turlar organizmlarning yashash uchun kurash tabiiy 
tanlanish. Konvergensiya, divergensiya hodisalari, turlarning paydo bo`lishi. 
1.Tabiiy sharoitda o`simliklar va hayvonlardagi o`zgaruvchanlik 
Darvin xonakilashtirilgan hayvonlar, madaniy o`simliklar evolyutsiyasining 
faktorlarini aniqlagach, tur muammosi bilan shug`ullandi. Albatta, tabiiy sharoitda 
turlarning doimiy emasligini e’tirof etgan taqdirdagina turning o`zgarish sabablari va 
qonuniyatlarini o`rganishni kun tartibiga qo`yish mumkin. U juda ko`p kuzatish 
natijalariga asoslanib, tabiiy sharoitda ham organizmlar o`rtasida farq borligini 
qayd qildi. 
Darvin tabiatda turning bevosita kuzatish nihoyatda qiyin ekanligini, uning 
o`zgarishini faqat bilvosita dalillar, xususan, tur bilan tur xili o`rtasidagi 
munosabatni aniqlash orqali o`rganish mumkinligini aytgan. U yashagan davrda tur 
xili va kenja turlarning ma’lum vaqt ichida o`zgarishi, turlarning esa o`zgarmasligi 
ko`p olimlar tomonidan e’tirof qilinar, tur va tur xillari orasidagi farq shu yo`l bilan 
tushuntirilar edi. Barcha turlar kelib chiqishiga ko`ra bir-biriga bog`liq emas. Shu 
sababli ular o`zaro farq qilib, chegarasi aniqdir. Tur xillari esa kelib chiqishi 
jihatidan umumiylikka ega va ularda oraliq formalar mavjud bo`ladi. Bu morfologik 
mezon tur bilan tur xili o`rtasidagi asosiy farqni ko`rsatadi. Lekin sistematiklar 
ba’zan yaxshi ifodalangan turlar o`rtasida ham oraliq formalarni topishga muvaffaq 
bo`ldilar. Bunday turlarni Darvin «Shubhali turlar» deb nomlagan. 300 turdan 
iborat dub daraxti turlarini «shubhali turlar»ga misol qilib ko`rsatish mumkin. Har bir 
mamlakatning fauna va florasi ro`yxatga olinganda, botaniklar bilan zoologlar 
o`rtasida ma’lum hayvon, o`simlik turlarining sonini aniqlashda doimo yakdillik 
bo`lmaydi. Chunki «shubhali turlar»ni ba’zi mualliflar tur deb hisoblasalar, 
boshqalari tur xiliga kiritadilar. Darvin yashagan davrda Britaniya florasida 182 ta 
«shubhali tur» bo`lib, ularni ba’zi botaniklar turga, ikkinchilari esa tur xiliga 
kiritganlar. «shubhali turlar» muammosi ayniqsa yer yuzasidagi ba’zi o`simlik, 
hayvon turlarining sonini aniqlashda keskin tus oladi. Suvo`tlar turini ba’zi olimlar 
15000 ta desalar, boshqalari 40000 ta deydilar. Har xil olimlar qushlar turini 800 
dan 15000 tagacha hisoblaydilar. Yaxshi o`rganilgan turlarda «shubhali turlar» 
ayniqsa yorqin namoyon bo`ladi.
Binobarin, «shubhali turlar»ning mavjudligi tabiatda turlar qotib qolmaganligini, 
ular tarixiy jarayonda o`zgarishini ko`rsatuvchi bilvosita dalil vazifasini o`taydi. 
Odatda, keng tarqalgan turlarning tur xillari ko`p bo`ladi. Bu hodisa ham turlarning 
tarixiy davrda o`zgarishini isbotlovchi dalildir. 
Darvin organizmlarning keskin farq qilgan belgisi keyinchalik turning barcha 
vakillariga xos belgilarga aylanishi natijasida, yangi turni to`satdan paydo qilishi 
mumkinmi? degan muammoni hal qilishga o`tadi. Sun’iy sharoitda inson 
g`amxo`rligi tufayli keskin o`zgargan forma saqlanib, ko`paytirilib, uning asosida 
yangi zot chiqariladi (masalan, Janubiy Amerikada chiqarilgan qoramolning niata 
zoti). Tabiiy sharoitda ana shunday keskin o`zgargan yagona forma ko`p hollarda 
biror kamchilikka ega bo`ladi va shu tufayli yangi turlarning to`satdan vujudga 

---

60 
kelishi uchun zamin bo`lib xizmat qila olmaydi. 
Hayvonlar bilan o`simliklar organizmiga hayot sharoitining ta’siri hech 
kimda shubha tug`dirmaydi. Biroq Darvin tashqi muhit sharoiti organizmga 
bevosita ta’sir ko`rsatib, yangi turlarni vujudga keltirishi mumkinligini tasdiqlovchi 
dalillarga ega emasligini qayd qildi. U hayvonlar bilan o`simliklardagi geografik 
o`zgaruvchanlikni atroflicha o`rgandi. Chunki ko`pchilikning taxminiga ko`ra, 
muhitning bevosita ta’siri tufayli yangi turlar paydo bo`lishini isbotlovchi dalil 
sifatida xizmat qilishi mumkin. Geografik dalillar iqlim organizmlarning o`zgarishiga 
ta’sir etishini ko`rsatuvchi omillardan biri ekanligini tasdiqlaydi. Lekin Darvin faqat 
iqlimning o`zi turlar paydo bo`lishi uchun yetarli emasligini ta’kidladi. 
Darvin organizmlardagi individual o`zgaruvchanlik xonaki hayvonlarda, 
madaniy o`simliklarda qanday vazifalarni bajarsa, tabiiy sharoitda yashaydigan 
hayvon va o`simliklarda ham shunday vazifani bajaradi, deb taxmin qiladi. Tabiiy 
sharoitda ham muhit individual o`zgaruvchanlikni vujudga keltiruvchi manbadir. 
Tashqi muhitning nomuayyan ta’siri xilma-xil bo`lib, bu omil yaxshi ifodalanmagan 
individual farqlarni keltirib chiqaradi. Biroq turlar o`zgarmas degan g`oya 
hukmronlik qilgan davrda organizmlardagi individual o`zgaruvchanlikni, turlar 
o`rtasidagi farqni aniqlashga e’tibor berilmagan hamda turga kiruvchi organizmlar 
aynan o`xshash, degan fikr keng tarqalgan. 
Shunga ko`ra, XIX asrning o`rtalariga kelib, Darvin organizmlar o`rtasidagi 
individual farqlar haqiqatan mavjudligini juda kam misollar bilan isbotlashga 
muvaffaq bo`ldi. Yaxshi ifodalanmagan individual farqlardan tarixiy jarayonda 
turlarning o`zgarishi qanday qilib ro`yobga chiqadi? Bu masalani Darvin tabiiy 
tanlanish ta’limotiga asoslanib tushuntirdi. 
Yuqorida 
bayon 
etilganlardan 
ko`rinib 
turibdiki, 
tabiiy 
sharoitda 
o`zgaruvchanlik 
muammosi 
yaxshi 
o`rganilmagan 
bir 
davrda 
Darvin 
organizmlardagi individual o`zgaruvchanlik bilan organik formalarning tarixiy 
jarayonda o`zgarishi o`rtasida katta farq borligini e’tirof etdi. Inson ishtirokida nav 
va zot chiqarish jarayoni bilan tabiiy sharoitda turlar paydo bo`lishi jarayoni 
o`rtasida katta ayirma borligini u yaxshi tushunsa ham, lekin bu ikki jarayon 
o`rtasida qanday umumiylik borligini topishga o`z diqqat-e’tiborini qaratdi va 
nihoyat, xo`jalikda ham, tabiatda ham individual o`zgaruvchanlikning sabablari va 
formalari bir xil ekanligini aniqladi.