Ёзёвон чўллари давлат табиат ёдгорлиги ўсимликлар дунёси бўйича мoниторинг ўтказиш

11. Ялтирбош-Bromus. Бу туркумга мансуб В-Tectorum, B oxy adon, B japonica, B danlhon iae каби турлари кўпчилик холларда қум ва қумни қуйи қисмида биргаликда ўсиб, ландшафт ҳосил қилади. Улар уруғи ёрдамида кўпаяди. Табиатда уларни уруғини ўниб чиқиши кўп жихатдан хароратни илиқ ва тупроқда намни етарли бўлишига боғлиқ. Агар эфемирлар сингари куз, қиш, баҳор ойлари ёғингарчилик кам бўлса, уларни уруғлари келгуси йил куз ва баҳорга қадар ўниб чиқиш қобилиятини йўқотмайди. Агар уруғлар етишиб тўкилгандан кейин октябр-ноябрь ойларида ёғингарчилик етарли бўлса, кузда ёғингарчилик, кузда, қишда эмас баҳорда бўлса, баҳорда уруғлари униб чиқади, ўсади, ривожланади ва янгитдан уруғ ҳосил қилади. Бу хилдаги ўсимликлар чорва моллари учун яхши озуқа сифатида хизмат қилади.
12. Ёвшан-Artemisia diffusa. У қоқидошлар оиласига мансуб, бўйи 20-60 см гача етадиган чала бута ўсимлик. У ўта сершох новдаларининг йўғонлиги 0,5-1 см, узунлиги 20-40 смга етади.
Уни кўкариши феврални охири ва мартини бошига тўғри келади. Барглари майди, қирқилган, улар илдиз буғда ва танасидан жой олади. Ўсимликнинг ўсиш июнь ойигача давом этади. У ўта иссиқ кунларни бошланиши билан июнь-август ойларида ўсишдан нисбий тўхтайди. Баргалари қуриб тўкилади. Кузнинг иссиқ кунлари ва ёғингарчилик туфайли тупроқда намни ортиши билан яна барглар чиқариб, ўсишни давом эттиради. Сентябрь ойнинг охирларида гуллайди, октябрь-ноябрь ойларида уруғлари пишиб етилади. Уруғлари шамол ва бошқа воситалар орқали тезда тўкилиб тарқалади. Вегетация даврида унинг барглари ва поялари хидли бўлади. Ўсимлик қуриши билан унинг хиди ҳам йўқолади. Ёвшан учун характерли белгиларидан бири шох-шаббалари поясига ёпишмаган ҳолда тарвақайлаб ён томонларига қараб ўсади. Ёвшан йил давомида кўпчилик ҳайвонлар учун озуқа сифатида хизмат қилади. Шунингдек у шифобахш ўсимлик сифатида ҳам аҳамиятлидир. Унинг тўп гулларидан тайёрланган шарбат гижжа туширишда ва зотиржам касаллигини даволашда ишлатилади. Ўсимлик таркибида аччиқ моддалар глюкозид, ошловчи моддалар, сммола, органик кислоталар, 02-045 фоиз эфир мойи ҳамда 100 мгр С-витамини ҳам бўлади. Қум ўсимликлари орасида кейинги йиллар давомида деярли кам ўзгарган, ландшафт ҳосил қилувчи турлари орасида (саксавул, кандам, қизғиш астрагал ва бошқалар) инсон омилли таъсирида қисман ўзгаришлар бўлган., захиралари қисқарган натижада ландшафт ҳосил қилиш имконияти чекланиб қолган турлари ҳам, бор. Бугунги куннинг вазифаси, уларни қайта тиклаш, захираларни меъёрида сақлаш. Шу кун талаби деб биламиз. Ижобий томонган қисман ўзгаришлар бор, лекин бу жараённи ижобий томонга ўзгартириш лозим.
Тўқай ўсимликлари – (экасистемаси) водийнинг текислик қисмида тўқай экасистемаси ҳар жиҳатидан бошқа экосиситемалардан фарқ қилади. Чунки тўқайда ўсимликларни ўсиш ва ривожланиши учун шароит бир мунча қулайлиги билан қумли, шўрхокли бошқа чўллардан фарқ қилади. Шунинг учун ҳам тўқайда ўсимликлар йил давомида (совуқ қиш кунларини ҳисобга олинмаса), ўсиш ва ривожланишдан тўхтамайди, доимо ўсаётган, гуллаётган, меваси етишаётган, тарқалаётган ўсимликларни кузатиш мумкин.
Тўқай экосистемаси ҳозирги кунда катта майдонларда табиий ҳолда сақланиб қолмаган бўлсада, улар кичик майдонларда қалин бўлиб ўсиб, ўзларига ҳос ландшафт ҳосил қилади. Тўқайда тарқалган ўсимликлар орасида ҳамма хилдаги ҳаёт шаклига эга бўлган ўсимлик турларини учратиш мумкин. Тўқай экосистемасида тарқалаётган ўсимликларни ўрганиш бўйича ўтказилган мониторингда тўқайда 85 турига мансуб ўсимлик турлари ўсаётгани аниқланди, уларнинг 80% ем-хашак ўсимликлар эканлиги маълум бўлди. Шунингдек улар орасида доривор, асал берувчи, озиқ-овқат бўладиган ва бошқа фойдали моддалар тутувчи турлари ҳам борлиги исботланди. Булар орасида ландшафт ҳосил қилувчи, амалий аҳамият касб этувчи турларини ҳам учратиш мумкин. Бу ўсимлик турларининг айримлари ҳақида тўхталиб ўтамиз.