Ёзёвон чўллари давлат табиат ёдгорлиги ўсимликлар дунёси бўйича мoниторинг ўтказиш

7. Тўронғил терак – populus pruinosa – у толдошлар оиласига мансуб, бўйи 6-8 мга етадиган дарахт. Унинг бу тури ёдгорлик ҳудудида сақланиб келган. Лекин йирик дарахтлар кўринишидаги туплари йўқ, уларнинг фақат тўнкалари сақланиб қолган. Тўнкалардан ҳосил бўлган бачкиларини сақлаб қолишга эътиборни кучайганлиги туфайли улар ҳозирги кунда яхши ўсиб, ривожланмоқда. Шубхасиз улар катталашиб олдинги ҳаётини – тўронғили ўрмонлар ҳолатини қайта тиклайди. Улар қалин бўлиб ўсиб ажойиб ландшафт ҳосил қилмоқда.
Тўронғил терак барглари икки хил бўлади, остки ва тўнкадан чиққан бачки навдаларидаги барглари чўзиқ, тол баргига ўхшаб кетади. Юқори шохларидаги барглари эса кенг, юмолоқроқ шаклда бўлади. Тўпгуллари тиниқ сарғимтир ёки кўкимтир рангда бўлади. Эркак тўпгулларнинг узунлиги 3-4 см, урғочисиники эса 5-6 см бўлади. Хар бир урғочи тўпгулида 17 тадан то 32 тагача кўсак мева етишади. Тўронғил терак тес ўсиши, шўрланган ерларга ҳам бардошлилиги билан, шунингдек хашаротлар таъсирига, кучли шамол ва юқори хароратга чидамлилиги билан характерланади. Унинг ёғочлик қисмларидан турли хил уй рўзғор буюмларининг тайёрланди, ўсимликлардан эса шўрланган ерларни кўкаламзорлаштиришда ўтин сифатида фойдаланиш мумкин. Тўронғил терак қаламча, илдиз бачкилари, тўнка бачкилари ва уруғлари ёрдамида осон кўпаяди.
Тўронғул теракдан режа асосида фойдаланилса, у сўзсиз иқтисодий жихатдан катта фойда бериши мумкин. У тераклар билан бир оила бир туркумга киради. Шунинг учун кўпроқ теракка ўхшаб кетади. Лекин турли иқлим, тупроқ шароитида яхши ўсиб ривожланиши билан ундан фарқ қилади. Бу тур теракка нисбатан кам талабчан, иссиқликка чидамли. Илдиз системаси кучли ривожланганлиги учун ҳам ихота сифатида ҳам аҳамиятлидир.
8. Ширинмия-Glycyrrhiza glabra. Бурчоқдошлар оиласига мансуб, бўйи 60-100 смга етадиган кўп йиллик ўт-ўсимлик. Пояси кўп сонли, илдизи йўғон (3см), ўқ илдизи тупроқнинг 3-4 м остки қатламларига қадар кириб боради. Лекин ер остки сувлари тупроқнинг юзароқ қатламида жойлашган бўлса, илдизи ер остки сувига етиб бориши билан илдиз бачкилар ҳосил қилади. Кейинчалик эса ён тамонга ўсадиган илдизпоялар ҳосил қилади. Ширинмия чучук сувли кучсиз ва ўртача шўрланган тупроқларда меёрида ўсиб, ривожланади. Ширинмиянинг яшил рангга кириб витегитатсия қилиш даври апрель ойида бошланади. Гуллаш эса июнь ойларида кузатилади. Мевасининг етилиши август ойларида кузатилади.
Ширинмия қадимда Сирдарё ва Амударё сохаларида катта майдонларини ишғол қилган. У махаллий ахолининг чорва моллари ем-хашак билан таъминлайдиган асосий манба бўлган. Шунингдек ширинмиянинг тартибсиз йиғиб олиниши, унинг захираларини кескин камайиб кетишга олиб келган. Фақат бу тартибсизлик чек қўйиш мустақиллик даврида амалга оширилди. Бундан ташқари (1953-1980 й) улар тарқалган майдонларни тезкорлик билан ўзлаштирилиши оқибатида дарё сохилларидаги ширинмиязорлар ўрни маданий ландшафтларга айланди. Ҳозирги кунда ширинмия дарё, сой, ариқ, йўл қирғоқларидаги узлик-узлик тасмалар кўринишда сақланиб келди холос. Бу ажойиб, доривор, чорва моллари учун энг ёқимли тўйимли ем-хашак ўсимликлардан фойдаланиш ва улар тарқалган майдонлардан ўзлаштиришни қатий назоратга олинмаса, улар ҳосил қилган захиралар қисқариб, 20-30 йиллар давомида йўқолиш хавфи остида қолиши мумкин. Уни экиб ўстириш бўйига агротехникаси ишлаб чиқилган, лекин шу кунга қадар уни кенг кўламда экиб ўстириш йўлга қўйилган.
Кейинги йилларда ширинмия экиб ўстириш бўйича биринчилардан бўлиб, Қўқон ўрмон хўжалиги ходимлари иш бошланди. Ўйлаймизки, бу ташаббус тез орада қулоч ёйиб, дастлабки ширинмия ҳосил қилган ландшафтлар тикланади ва улардан саъноат ўсишда фойдаланиш учун имкониятлар пайдо бўлади.