Evolyutsiya nazariyasi

Mavzuni o‘zlashtirishga oid savollar va topshiriqlar

1. 
   Zoologik sistematikada odamning o‘rni
   
2. 
   Odam bilan odamsimon maymunlar o‘rtasidagi o‘hshashliklar va farqlar
   
3. 
   Eng qadimgi odamlar haqida
   
4. 
   Qadimgi odamlar haqida
   
5. 
   Dastlabki hozirgi odamlar haqida
   
6. 
   Aqlli odam evolyutsiyasini asosiy bosqichlari
   
7. 
   Antropogenezni harakatlantiruvchi omillar
   
8. 
   Maymunni odamga aylanishida mehnatning ahamiyati
   
9. 
   Odam irqlari
   
10. 
    Irqchilik va uning asossizligi
    
11. 
    Kelajakda odam evolyutsiyasining yo‘nalishlari
    

16-mavzu: EVALYUTSION BIOLOGIYANING NAZARIY VA AMALIY AHAMIYATI


Kolbada yetishtirilayotgan bolalar

Iktisodiy jix,atdan rivojlangan mamlakatlarda ulimning kamayishi tufayli Yer shari ax,olisi kun sayin kupaymokda. Keyingi 50 yil davomida bu x,olat Afrika, Osiyo, Lotin Amerikasi mamlakatlarida x,am kuzatilmokda.

Demograflar ax,oli sonining kupayish sabablari buyicha mu- nozara k,ilayotgan x,ozirgi paytda, embriologiya bola kurishni istayotgan, ammo bunga erisha olmayotganlarga yordam bermokda.
Xromosoma anomaliyasi bilan borlik bulgan farzandsizlik- ni davolab bulmaydi. Ayollarda farzandsizlikning keng tarkal- gan sababi tuxum nayidan tuxum yoki zigotani utmasligi va tu- xumdon funksiyasining ba’zi buzilishlari bulib, ularni davo- lasa buladi. Agar erkak spermasida spermatozoid bulmasa, tib- biyot bunday x,olatlarda yordam bera olmaydi. Bunday x,olatlarda embriologiya sun’iy ururlatishni taklif etishi mumkin. Sun’- iy ururlatish usullarini Tbilisidagi ayol fiziologiyasi va pa- tologiyasi institutida I.Jordania ishlab chiqqan va muvaf- fakkiyatli kullanilmokda. XX asrning 60-yillarida I.Jorda­nia donorlardan olingan sperma bilan 3 ayolni ururlantirdi. Natijada 2 kiz va bir uril bola sorlom holda turildi. Bu usul dunyoning kupgina mamalakatlarida kullanilmokda.
Tuxum x,ujayraning ona organizmidan tashkarida ururlan- tirishning yana bir usuli jinsiy hujayralar olinib, ona organizmidan tashkarida ururlantiriladi va zigota ona bacha- doniga joylab kuyiladi. Shu usul bilan Londonda Braunlar oilasida kiz bola turildi. Bu sox,ada vrachlar P.Steptou va R.Edvardslar un ikki yil tadkikot olib bordilar. 1977 yilda Lesli Braundan tuxum x,ujayra olinib, sun’iy sharoitda eri- ning spermatozoidi bilan ururlantirildi. Embrion tashki mu- hitda 2,5 kun yashadi va 8 blastomerlik davrida onasining ba- chadoniga joylab kuyildi. 1978 yil 25 iyulda sorlom kiz bola turildi. Shundan keyin Angliyada embrion kuchirib utkazilgan- da va donordan gametalar olinganda bolani konuniy turilgan deb hisoblash mumkinmi? degan savol paydo buldi. X,uk,uk,shu- noslar va sotsiologlar bu savolga javob izlagan bir paytda yana 20 nafar, jumladan, Avstraliyada 13 nafar shunday bola turildi. Embriologiya x,uk,uk,shunoslarga otalikni aniklashga yordam bermokda. Vakti kelib inson x,ukukdari masalasida tegishli uzgartirishlar kiritilishi mumkin. Keyingi yillarda sun’iy ururlanishdan tashkari, sun’iy sharoitda (sovukda) saklangan sperma bilan ururlantirish usuli ham kullanilmokda. Demak, xotin eridan uzokda yashab yoki uning bevasi bulib ham undan bola turishi mumkin. Tuxumdoni zararlangan xotinga tuxumdon kuchirib utkazish x,am mumkin. Bunda onalik xukuki donorga tegishli buladi. Sun’iy partenogenez rivojlanish uchun umu- man spermatozoidning ishtirokini inkor etishi mumkin. Ona- ning roziligi bilan birdan bir necha egizaklar turilishiga x,am erishish mumkin.
Kelajakda odam qanday buladi?
Bu savol x,ozir x,ammani kiziktirmokda. XX asrning 30- yil- larida olimlar bolalar buyining usishi va ertarok jinsiy voyaga yetganligini kuzatdilar. Bu x,odisa akseleratsiya deyiladi. Xar bir organ rivojlanishi va funksiyasi x,ar bir usish boskichida irsiy materialda belgilangan bulib, bu ketma-ket- lik kasallik va tashki mux,it ta’sirida uzgarishi mumkin. Key­ingi 50 yil davomida erkaklar buyi 5-6 sm usganligi kayd etilmokda. Keyingi 100 yilda 15 yoshli bolalar 12-13 sm, kizlar
5 sm usgan, bolalar orirligi x,am oshganligi kayd etilgan.
Turilishgacha rivojlanishning tezlashganligi x,am kuzatil- gan: keyingi 40 yilda yangi turilgan bolalar 2 sm usganligi, orirligi 300 g oshganligi aniklangan, 5-6 oy ichida yangi tu­rilgan bolalarning orirligi 2 barobar oshganligi x,am kayd etilgan. Sut tishlari tezrok chikib, bir yil ertarok doimiy tishlar bilan almashinmokda. Xozirgi paytda yashayotgan bola­lar bundan 100-150 yil oldin yashagan bolalardan fark kiladi. Bu farklarning maksimumi 15-16 yoshli bolalarda kuzatiladi. Suyaklanish, oyok ulchamining doimiylashuvi x,am tezlashganligi kuzatilmokda. K,izlarning jinsiy balogatga yetishi 3-4 yil ol­din sodir bulmokda.
Bolalarning jismoniy rivojlanishini urganish asosida shunday xulosaga kelinmokdaki, ayni paytda yashayotgan 8 yoshli bola bundan 100 yil oldin yashagan 9 yoshli bolaga, 15 yoshli bola esa 17 yoshli bolaga turri keladi.
Akseleratsiya gavda uzunligiga va orirligiga ta’sir etmoq- da. Jumladan, 1926 yilda Moskvada yashagan erkaklarning ur- tacha buyi 168 sm, orirligi 62,3 kg bulgan bulsa, 1963 yilda urtacha buy uzunligi 171,8 sm, orirligi 71,3 kg bulgan. Shunga uxshash ma’lumotlar butun dunyo olimlari tomonidan qayd etil- gan. Keyingi 100-150 yilda 14-16 yoshli bolalar jinsiy balo- ratga yetishi 3 yil ertarok sodir bulishi qayd etilgan.
Gerontologiya tarixida tez usish ham qayd qilingan. Jum­ladan, Lyudovik II Vengerskiy 14 yoshida yaxshigina soqolli bul­gan, 15 yoshida uylangan, 18 yoshida sokol - muylovlari oqargan, 20 yoshida karilikning hamma belgilari namoyon bulib, vafot etgan. A.V.Nagorniyning «K,arilik va dayotning uzayishi» (1950) kitobida qiz bolaning 2 yoshida menstruatsiya sodir bulganligi, 8 yoshida bola tukkanligi va 25 yoshida karib, vafot etganligi qayd etilgan.
Akseleratsiya sabablarini tushuntirishga oid kuplab gipo- tezalar yaratilgan. 1935 yilda nemis olimi YE.Kox akseleratsi- yani bolalarning kuyosh yorurligida kup vakt sayr kilishi bi­lan isbotlashga uringan. Ammo shimol va janubda yashayotgan bolalar ekvatorda yashayotgan bolalardan kuyosh yorurligida kam sayr kilmaydi.
XX asrning 40-yillarida amerikalik olim Mills plane- tada iklim uzgarishi bilan akseleratsiya tuxtashini bashorat kilgan edi. Ammo bu bashorat dam uz tasdirini topmadi.
Usish va rivojlanishga ovkatning vitaminlashtirilganligi va tarkibining yaxshilanishi x,am ta’sir kursatadi, degan fikr- lar aytildi. Ammo akseleratsiya vitaminlar sintezidan oldin boshlangan edi. Urushlar davrida bolalar usishi va rivojlani- shi sekinlashgan. Yaponiyada bolalar x,ozir x,am oksil va yorni kam iste’mol kiladi, ammo akseleratsiya intensiv sodir bulmokda.
Adoli urbanizatsiyasi va u bilan borlik bulgan televideniye, radio, kino va boshkalar ertarok intelektual va seksual-psi- xik tarakkiyotga, ular esa usish va jinsiy baloratga yetishni tezlashtirishga olib kelayotgan bulishi mumkin. Ammo Germa­niya, Angliya, Ispaniyada kishlok va shadar urtasida tafovut yuk va u yerlarda akseleratsiya bir xil sodir bulmokda.
Ayrim gipotezalarga kura, radiotulkinlaar organizmga ta’­sir etadi. Aniklanishicha, radiotulk,in organizmda issiklik paydo kiladi. Ammo akseleratsiya radio va televideniye kashf etilishidan oldin dam sodir bulgan.
Balki odam genotipi uzgarayotgan bulishi mumkin? Antro­pologiya ma’lumotlariga kura, bundan 100-150 ming yil oldin yashagan neandertallarning buyi 160 sm bulgan. Ularning ur- niga kelgan kramanyonlarning buyi esa 180 sm bulgan. Era- mizdan oldingi 2000-yillar urtasida Daniyada, eramizning 1000- yilligining urtalarida Gretsiyada yashagan odamlarning buyi x,ozirgi odamlar buyiga yakin bulgan.
XX asrning 60-yillarida iktisodiy jix,atdan rivojlan- gan mamlakatlarda 90-yillarga borib akseleratsiya tuxtaydi, iktisodiy jix,atdan rivojlanmagan mamlakatlarda iktisodiy usish bilan birgalikda akseleratsiya kuchayishi sodir buladi, degan gipoteza paydo bulgan edi. Xozircha bu gipoteza x,am uz isbotini topgan emas. Yakin 40-50 yil ichida odam rivojlani- shi tezlashib, yangi muammolar paydo bulish ex,timoli bor. Ma- salan, uy-joy, ish, transport, madaniy-maishiy muammolar paydo bulishi mumkin. Tez usish disgarmoniyaga, yurak-kon tomirla- ri, nerv sistemasi, endokrin va nafas sistemalariga ortikcha zurikish paydo kilishi mumkin. Tez usish organizm uchun x,yech kanday ijobiy imkoniyatlarga ega emas.
Biologik va ijtimoiy yetilish muddatlari kupchilik lol­larda bir-biridan fark kilmokda. Ijtimoiy yetilishga fakat biologik mezon orkali bax,o berish xatodir. Ba’zan ijtimoiy yetilish biologik yetilishdan oldinrok sodir bulishi mumkin. Boshkacha aytganda, bunday x,olatni x,isobga olmasdan, uspirin- larga yosh boladek munosabatda bulish tarbiya prinsiplarining buzilishiga olib kelishi mumkin. Uspirinlar uzlarida paydo bulgan muammolarga doimo x,am turri javob topavermaydilar. Shuning uchun jinsiy balogatga yetilayotgan bolalarga ota-ona va pedagoglar tomonidan turri munosabatda bulishi lozim. Ak­seleratsiya bolalar akliy kobiliyatining usishiga olib keladi. Bu esa bolalarning yoshligidan murakkab, chukur ilmiy muam- molarni tushunib olishiga imkon beradi.
Olimlar XX asrning eng kizikarli gipotezasi - aksele- ratsiyaning mohiyatini tushuntirishga harakat kilmokda. Ayni paytda, ishonch bilan aytish mumkinki, akseleratsiya odam evo- lyutsiyasining obyektiv konuniyati x,isoblanadi.
qayta tugilish mumkinmi?
Evolyutsiya uzok vakt davomida turli-tumanlikni paydo kilish yulidan bordi, bir turga kiradigan organizmlar bir-biridanoz bulsa-da fark kiladigan buldi. Tabiatda bir turga kiradi- gan, aynan bir-biriga uxshaydigan ikkita individ yuk. Bir tuxumdan dosil bulgan egizaklar dam bir-biridan ma’lum da- rajada fark kiladi.
Bir-biriga aynan uxshaydigan organizmlar paydo bulishi mumkinmi? Biologiyadan oz bulsada xabari bor kishi bu savol- ga yuk deb javob beradi. Yangi organizm ikkita dar xil genga va irsiyatga ega bulgan gametalar kushilishidan dosil buladi. Keyin bola ota-onasi va ajdodlari kabi yashay boshlaydi. Ammo uning ichki va tashki tuzilishi uziga xos belgilarga ega bula­di. Uziga xosligi shundaki, uni urganmasdan, ba’zi organlarni kuchirib utkazib bulmaydi.
Ma’lumki, buyrak, yurak, jigar, teri kuchirib utkaziladi. Ayniksa, bir tuxumdan paydo bulgan egizaklarda organlarni kuchirib utkazish yaxshi natija beradi. Ammo bunda dam dori- lar yordamida immun sistema oshirilmasa, kuchirib utkazilgan organ yashab keta olmaydi. Organizmlarning infeksiyaga karshi kurashi baliklardan sut emizuvchilargacha bir xil buladi.
Xar bir organizmning genetik molekulalari uning uziga xosligini boshkarib turadi. Shuning uchun uning nusxasini tay- yorlash uchun dastlab uning genotipi nusxasini tayyorlash kerak. Buning uchun uning uzidan genotipining nusxasini olish lozim. Xar kanday somatik dujayra xromosomalarning diploid nabo- riga ega bulib, ular ota va onadan olingan. Demak, birlashgan irsiy material uziga xos yul bilan olinishi lozim. Tuxum du­jayra yadrosini xromosomalari tulik bulgan boshka dar kanday dujayra yadrosi bilan almashtirish mumkin.
Xar xil dujayralarda genlarning dammasi dam ishlayver- maydi. Shuning uchun nerv va muskul dujayralari bir-biridan fark kiladi. Organizmni tashkil etadigan dujayralar bir- biri bilan yakin alokada va damkorlikda ishlaydi. Bu simfo­niya ijro etayotgan orkestrga uxshaydi. Aniklanishicha, dujay­ralar urtasidagi fark undagi genlarga borlik. Ammo irsiy material ularning dammasida bir xil buladi.
Demak, tuxum dujayra yadrosi somatik dujayra yadrosi bi­lan almashtirilsa, ururlanishsiz organizm paydo buladi.
J.Gerdon baka ikrasining yadrosini itbalik ichak dujay- ralarining yadrosi bilan almashtirgan. Ayni paytda dunyo bu- yicha laboratoriyalarda shu yul bilan yetishtirilgan kuplab baka va sichkonlar bor. Ular yana shu yul bilan kupaytirilib (otagametasisiz va ururlanmasdan) borilmokda. Bunday tajriba- lar usimliklarda ham utkazilgan. Bunday kupayish klon deb nomlandi. Klon genetik jix,atdan toza liniya bulib, unda bosh- ka organizm genlari bulmaydi.
Organizm nusxasini x,ar bir x,ujayradan yaratish mumkin. Bu sun’iy yaratilgan «vegetativ egizaklar» bulib, ular da x,ar xil dorilarni sinab kurish mumkin. Klonlarda tuxum x,ujay- ra ishtiroki shart. Xamma genetik muvaffakiyatlarda V.Gar- veyning «hamma turiklik tuxumdan boshlanadi», degan koidasi amal kiladi.
Odam nusxasini yaratish mumkinmi? Odam kloni kerakmi? Odamni fakat gen yaratadimi? Bilim, til, madaniyat irsiylan- maydi. Xayvonlar orasiga tushib kolgan boladan inson shakl- lanmaydi. 1920 yilda Xindiston changalzorlaridan ikki nafar kiz topib olindi. Vrachlar va psixologlar ularni tekshirdi. Kat- tasi yetti, sakkiz yoshda bulib, Kamala deb nomlandi. Kichigi ikki yoshda va Amala deb nomlandi. Ular bilan tarbiya uyida maxsus shurullanildi. Kamala turt oyokdab yurardi, ovkatni orzi bilan olardi, kiyinishni istamasdi. Amala jamoat joyiga tez urgandi, ammo bir yilcha yashadi. Kamala kiyinchilik bilan jamoat joylariga urgandi, 1924 yilda olti suz, 1927 yilda 40 suz urgandi. Asta-sekin odamlar orasida bulishga urgandi. Ammo tengdoshlaridan orkada kolar edi, 17 yoshida vafot etdi.
63 juft bir tuxumdan paydo bulgan egizaklar, 54 juft ikki tuxumdan paydo bulgan egizaklar 11 ta test buyicha ularning akliy va ijodiy kobiliyati tekshirilganda bir xil irsiyla- nish deyarli yoki umuman inson shakllanishida ax,amiyatga ega emas ekanligi anikdandi. Homo sapiens genetik sifatlari in- soniyatning tarixi davomida uzgarmay kelmokda. Ammo tako- millashib bormokda. Odam klonini olishdan maksad bormi? Yuksak iste’dodli kushikchi, siyosatdon, olim odamlarning nus­xasini yaratish asosiy maksad x,isoblanadi. Ammo bunda fakat tashki belgilarga kura uxshash odam yaratilishi mumkin. Uning akliy yoki boshka kobiliyati atrofidagi odamlar urtasidagi muhitga boglik. Bunday muvaffakiyat tabiiy evolyutsiya jarayo- niga karama-karshidir. Ular bir xil kasallik bilan kasal- lanadi va epidemiya vaktida immunitetida biror kamchilik bulsa, bir vaktda uladi.
Xarakter yoki talantni klonlashtirib bulmaydi. Ammo gene­tik materialni kuchirib utkazish mumkin. Amerikalik embrio­log L.SHetlls tajribalaridan ma’lum bulishicha, odam nusxasi­ni yaratish fantastika emas. U operatsiya vaktida ayol tuxumdo- nidan tuxum dujayralarni oldi va ularning yadrosi olib tash- lanib, urniga diploid xromosoma naborli spermatozoid yadrosi kuchirib utkazildi. Uchta dolatda ijobiy natija olindi, mayda- lanish sodir bulib, blastotsista boskichigacha tarakkiy etdi. Shu davrdan boshlab bu embrionni bachadonga utkazish mumkin. SHetlls bu usulni odamga kullashga karshi chikdi. Ammo koramolning va boshka dayvonlarning shunday nusxalari yaratildi.
2002 yil 26 dekabrda odam kloni yaratilganligi dam e’lon kilindi, ya’ni Yeva (Momo davo) dunyoga keldi. Genetiklar ancha vaktdan beri irsiyat va kobiliyat urtasidagi alokani anik- lashga darakat kilib kelmokdalar.
Odam dayotining dar bir boskichida ijtimoiy va biologik omillar almashib turishi lozim. Bu shaxsning garmonik ri- vojlanishiga ijobiy ta’sir etadi. Amerikalik psixologlar tayyorgarliksiz bolalar orasidan maxsus testlar orkali bir gurud bolalarni ajratib olgan va ularni maxsus dastur aso- sida ukitilganda kollejlarning fizika, matematika ukituv- chilari darajasiga yetganligini aniklaganlar.
Yuksak iste’dodli odamlar kanday yetishib chikadi? Olimlar- ning anikdashicha, oilada bitta bola bulsa, u buyuk odam bulib yetisha olmaydi. Oilada bolalar sonini kamaytirish jamiyatda jismoniy va intellektual jidatdan bakuvvat bolalar sonining kamayishiga olib keladi. Embriologiya genetik jidatdan sorlom bolalar turilishini chegaralashga karshidir. Sun’iy sharoitda, ya’ni gnetobiologik sharoitda embrionni tarakkiy ettirish so- dasida Amerika, Angliya, Italiya olimlari kup ishlar kildilar. Yakin kelajakda bunday sharoitda bola turiladi, degan gaplar dam bor. Odamni ona organizmidan tashkarida yetishtirish, odam kloni muammolari kelajakda yangi-yangi muammolarni keltirib chikarishi anik. Bola turilishi oilada bayram, turilishdan keyin dam bu bayram sorlom bola uchun davom etadi.
Inson tomonidan kuplab guzallik va akl gulshanlari yaratil- gan. Bular inson akdi va talantining mevasi disoblanadi. Shu­ning uchun inson tabiatdagi damma tirik jonzotdan ustun turadi. Bu ustunlikning namoyon bulishi kuplab omillarga borlik. Ana shu omillar mujassamlansa, inson tabiatning sir-asrorlarini
urganadi, yangi-yangi nazariyalar, gipotezalar, texnologik kuril- malar yaratadi. Xikmatlarda aytilishicha:Odamdan yukori turarkan olam, Bilim oshirmokka mux,tojdir odam.