Evolyutsiya nazariyasi

Biologiyada antidarvinistik oqimlarning paydo bo‘lish sabablari

Darvin ta’limoti yaratilgandan boshlab, hozirgacha bu ta’limotni kamsitish, nozik joylarini topish va unga qarshi yo‘nalishlari, ya’ni antidarvinistik oqimlar yaratish ustida ishlar olib borilmoqda. XIX asrning 60-70 yillarda fan sohasidagi yutuqlar va eksperementlar uchun olimlar ta’qib qilina boshlandi. Shuning uchun tabiiyot fanlarida, jumladan biologiya fanlari sohasida tadqiqotlar ma’lum vaqt to‘xtab qoldi-krizis sodir bo‘ldi. Biologiya fanlariga qarshi kurash boshlandi. Buning natijasida turli xil antidarvinistik oqimlar paydo bo‘ldi. Ular quyidagilar:

1. Klassik darvinizm. Bular tabiiy tanlanishni evolyutsiyani harakatga keltiruvchi asosiy kuch sifatida tan oladi. Bu bilan birga organizmning muhitga moslanishini ham shunga kiritadilar. Bular Geksli, Kovalevskiy, Mechnikov, Myuller, Plate, Temiryazov va boshqa mashhur olimlar.
2. Lamarkcha darvinzm. Ular Lamark ta’limotini Darvin ta’limotiga qarama-qarshi qo‘yib, Darvinning tabiiy tanlanish to‘g‘risidagi ta’limotini inkor etadilar. Bular ham ikkiga bo‘linadi:
a) Psixolamarkistlar. Ular ruxni (psixikani) o‘simliklar bilan hayvonlar evolyutsiyasini asosiy faktori sifatida tan oladilar. Kop, Pauli, Seman, Vagner bu oqim tarafdorlaridir. Ularning fikricha, organizmning o‘zgarishi “talab” asosida bo‘ladi, talabni sezishi bilan uni bajarishga intiladi. Psixika o‘simlik, hayvon hatto hujayralarga ham xos, deydi, refleks ongning yo‘nalishidir. O‘simlik va hayvonlarga ongdan tashqari xotira ham bor deydilar. Xullas, ular idealistik va vitialistik g‘oyalarni himoya qiladilar.
b) mexanolamarkistlar. Bular G.Sinser, K.Negeli, E.Kop va boshqalar. Angliyalik filosof Spenserning fikricha, organizmni tashkil etuvchi organlar o‘zaro munosabatda bo‘ladi. Tashqi muhit ana shu munosabatni buzishi natijasida tuzilishi va funksiyasi o‘zgaradi. Natijada yangi tur kelib chiqadi.
Nemis botanigi Negeli 1865 yilda tabiy tanlanishni inkor etadi. U o‘zining mexanofiziologik nazariyasiga ko‘ra xujayralar ikki xil: jinsiy-idioplazma va samatik-trofoplazmadan iborat bo‘lib, idioplazma organizm xossalarini trofoplazma oziqlanishni ta’minlaydi. Amerika paleontologi Kop 1887 yildagi evolyutsiya nazariyasida tarixiy taraqqiyotni ba’zi organizmlarni o‘sishiga o‘xshatdi va uni “o‘sish kuchi” dedi. Bu olimlar Lamark ta’limotini mexanik ravishda (isbotlamagan holda) o‘zgartirib evolyutsion nazariya tuzishga harakat qilganlar.
3. Neodarvinizm. Buning asoschisi nemis olimi A.Veysman (1834-1914) edi. U “Murtak plazmasining mustaqilligi” nazariyasini yaratadi. Unga ko‘ra, organizm ikki qismdan iborat: somatik (tana) va murtak plazmasidan iborat. Tana tashqi muhit ta’sirida o‘zgaradi, lekin plazma o‘zgarmaydi, deydi. Lekin Veysmanning yadroning irsiyatidagi roliga oid fikrlari ijobiydir.