V=k[A]a [B]

V=k[A]^a [B]^b

KIMYOVIY KINETIKA VA KATALIZ

Ushbu o‘quv-uslubiy qo‘llanma 5140500 Kimyo yo‘nalishi bo‘yicha Davlat ta’lim standarti va tanlov fani sifatida o‘tilayotgan Kimyoviy kinetika va kataliz fani o‘quv dasturi asosida tayyorlangan. Unda kimyoviy reaksiyalarning tezligi, borish sharoitlari, reaksiyalarning kinetik jihatdan turlarga bo‘linishi, reaksiyalarning kataliz va katalizator ishtirokida boradigan jarayonlar to‘g‘risidagi nazariy bilimlar, hamda amaliy mashg‘ulotlarni bajarish uchun uslubiy ko‘rsatmalarni o‘z ichiga oladi. Xar bir bobda nazariy va amaliy qimlar keltirilgan bo‘lib, bob oxirida mavzuga oid savollar va topshiriqlar berilgan.

Ushbu o‘quv-uslubiy qo‘llanma oliy o‘quv yurtlarining kimyo yo‘nalishi talabalari, magistrlar, tadqiqotchilar va kimyo fani o‘qituvchilariga mo‘ljallangan.
.Tuzuvchi ZXakimova
Kirish
Kimyoviy kinetika-kimyoviy reaksiyalarning tezligi to‘g‘risidagi fandir. Reaksiya tezligi deganda esa boshlang‘ich moddalar miqdorining vaqt birligi ichida o‘zgarishi tushuniladi. Kimyoviy kinetikaning asosiy tushunchalariga reaksiya tezligi bilan bir qator reaksiya tartibi va molekulyarligi, tezlik va muvozanat doimiyliklari, faollanish energiyasi, sterik omil, kinetik tenglama va kinetik chiziqlar ham kiradi.
Kimyoviy kinetika yana formal kinetika va kinetikaning nazariyalaridan iborat. Birinchisi-kimyoviy jarayonlar tezligi turli xil tenglamalar ko‘rinishida matematik ifodalash bo‘lsa, ikkinchisi-kimyoviy tasirlashuvlar mexanizmi to‘g‘risidagi talimotlardir.
Reaksiyalarning kimyoviy kinetika bo‘yicha tabaqalanishi, boshqa kimyo fanlaridagidan, masalan, anorganik yoki organik kimyodagidan ancha farq qiladi. Bunda, asosan, reaksiyalarning bosqichligi, tartibi va molekulyarligi, hamda jarayonlar muhitining agretat holati hisobga olinadi, jumladan, bosqichligi bo‘yicha reaksiyalar oddiy-bir bosqichda ketadigan va murakkab-ko‘p bosqichli, yani: qaytar, yonma- yon, ketma –ket, tutash va zanjir reaksiyalardan iboratdir. Reaksiya muhitining agretat holatiga qarab esa gomogen va geterogen reaksiyalarga bo‘linadi. Kimyoviy reyeaksiyaning tezligiga boshlang‘ich moddalar konsentratsiyasi va haroratdan tashqari yana tasirlashuvchi kimyoviy zarrachalarni (molekula, atom, ion, radikal, o‘tish kompleksi va boshqalar) tabiati, eritmani ion kuchi, ingibitor, initsiyator, katalizator va boshqa bir qator omillar ham tasir qiladi. Ular ichida eng asosiylaridan biri katalizatorning jarayonini ketishida qatnashishidir. Shuning uchun ko‘psilik hollarda kimyoviy kinetika va kataliz (katalizator ishtirokida boradigan reaksiya) bitta yagona fan sifatida qaraladi.
Katalitik reaksmyalar ham o‘z navbatida muhitning agregat holatiga qarab gomogen va geterogenga, ketish mexanizmi bo‘yicha esa oksidlanish-qaytarilish va kislota-asoslilarga bo‘linadi. Katalizning eng asosiy xususiyatlaridan biri-dastlabki bosqichdayoq muhitda beqaror o‘tish komplekslarini hosil bo‘lishi va buning natijasida jarayonning faollanish energiyasini kamayishidir.
Kimyoviy kinetika va kataliz fanini o‘rganishning nafaqat nazariy, balki uning bir qator juda katta amaliy ahamiyatlari ham bor. Masalan, reaksiyani kinetik jihatdan tadqiq qilish orqali uning borishini muqobil sharoiti topiladi va ushbu jarayonni boshqarishning samaradorligi oshiriladi. Bunda olingan natijalar esa tegishli kimyoviy mahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasini yaratishda qo‘llaniladigan asosiy ko‘rsatkichlaridir.
Ushbu o‘quv qo‘lllanmada kimyoviy kinetika va kataliz fani bo‘yicha yuqorida bayon qilinganlarni aksariyati keltirilgan va ular yetarli darajada tavsiflangan.