Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Keyingi qosılǵan muǵdar paydalılıǵı teoriyası. Joqarıda kórip ótkenimizdey, qunnıń miynet teoriyasına muwapıq, miynet shıǵınınıń jámiyetlik zárúrli dárejesi tek bazarda, almasıw processinde júzege shıǵadı. Qun tek bazarda almasıw qunı kórinisinde óziniń sáwleleniw formasına iye boladı. Sol jerde qosılǵan muǵdar paydalılıǵı teoriyası táreptarlarınıń kóz-qarasları menen qarama-qarsılıq payda boladı. Onıń mánisi neden ibarat? Eger tovar bazarda satıp alınsa, bul kimniń bolsada tovar islep shıǵarıwǵa ketetuǵın shıǵınlardı jámiyetl ik zárúrli miynet shıǵınları sıpatında bahalawı sebepli emes, al usı tovar qarıydar ushın paydalılıqqa iye bolıwı sebepli júz beredi, qarıydar málim bir paydalılıqqa iye bolǵan tovardı qádirleydi.
Keyingi qosılǵan muǵdar paydalılıǵı teoriyasınıń tiykarın salıwshıları bolıp avstriya mektebi wákilleri K.Menger (1840 -1921 j.j), F.Vizer (1851-1926 j.j), E.Bem-Baverk (1851-1914 j.j) hám basqalar esaplanadı. Házirgi waqıtta bul teoriya qaǵıydaların bir qatar alımlar qollap-quwatlap, rawajlandırıp kelmekte. Usı teoriyaǵa muwapıq, adamlar tárepinen oǵada kóp túrli materiallıq hám mádeniy ónimler (hámde xızmetler) olardı islep shıǵarıwǵa jámiyetlik zárúrli miynet jumsalǵanlıǵı ushın emes, al usı ónimler paydalılıqqa iye bolǵanlıǵı sebepli qádirlenedi. Adamlar tárepinen málim bir paydalıqlarǵa mútájlik sezilgenligi sebepli málim bir tovardı islep shıǵarıwǵa miynet shıǵınları ámelge asırıladı. Málim bir miynet shıǵınınıń jámiyetlik zárúrligi kim tárepinen yamasa ne menen anıqlanadı, degen sorawǵa ápiwayı tárizde bazar tárepinen, dep juwap beriw durıs boladı, biraq bul juwap ulıwmalıq hám tolıq emes. Keyingi qosılǵan muǵdar paydalılıǵı teoriyası táreptarlarınıń pikirlerine muwapıq, tek paydalılıq miynet shıǵınlarına “jámiyetlik zárúrli” dep atalatuǵın usınıs beriwi múmkin.
A.Marshalldıń pikirinshe, tovar qunı teń dárejede keyingi qosılǵan muǵdar paydalılıǵı hám óndiris shıǵınları menen anıqlanadı. Solay etip, A.Marshalldan baslap ekonomikalıq teoriyada túrli teoriyalardı sintezlewge ótildi.

2. Puldıń kelip shıǵıwı, mánisi hám wazıypaları

Pul uzaq dáwirlerden beri adamlarǵa málim. Puldıń kelip shıǵıwı túrli teoriyashılar tárepinen tovar almasıw processiniń rawajlanıwı menen baylanıslı halda túsindiriledi.


Puldıń payda bolıwı hám mánisin túsindiriw boyınsha túrli ilimiy k oncepciyalar bar bolıp, olar arasında racionalistlik hám evolyuciyalıq koncepciyalar ayrıqsha orın iyeleydi.