Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

TIYKARÍ (4 saat)

1. lekciyanıń jobası:

1. 
   Jámiyetlik xojalıqtı shólkemlestiriw formaları. Natural hám tovar óndirisiniń ózgeshelikleri
   
2. 
   Tovar hám onıń qásiyetleri
   

1. Jámiyetlik xojalıqtı shólkemlestiriw formaları. Natural hám tovar óndirisiniń ózgeshelikleri

Jámiyetlik óndiris óziniń uzaq dawam etken rawajlanıw tariyxına iye bolıp, onı shólkemlestiriwdiń dáslepki forması natural xojalıq bolıp tabıladı.
Natural xojalıq jabıq túrdegi xojalıq bolıp, bundaǵı ekonomikalıq processler tar shegarada ámelge asırıladı. Bul jerde ónimler óndiriwshilerdiń ózleriniń jeke talapların qanaatlandırıw ushın islep shıǵarılıp, ayırım jaǵdaylarda ǵana awısıq ónimler almastırılǵan. Natural xojalıqta óndiriwshiler óz aldına dara túrde xojalıq júrgizgenlikten, olar ónim islep shıǵarıwdaǵı barlıq processlerdi ózleri atqarǵan. Xojalıq júrgiziw qol miynetine tiykarlanǵan, ápiwayı qurallardan paydalanǵan.
Natural óndiristiń xarakterli belgileri tómendegilerden ibarat:

1. 
   Universal qol miynetine tiykarlanadı. Hár bir adam barlıq tiykarǵı jumıslardı ózi atqarǵan.
   
2. 
   Natural xojalıq – ekonomikalıq qatnasıqlardıń jabıq sistemasına iye boldı. Jámiyet ekonomikalıq jaqtan bóleklengen xojalıq birliklerinen ibarat bolıp, olardıń hár qaysısı óziniń jeke óndirislik resurslarına tiykarlanıp, óz xojalıǵında miynet etip, ózin ózi támiyinlep otırǵan.
   
3. 
   Natural xojalıqta óndiriwshiler menen tutınıwshılar ortasında tuwrıdan -tuwrı ekonomikalıq qatnasıqlar boladı. Bul qatnasıqlar “óndiriw-bólistiriw-tutınıw” kórinisinde bolıp, bunda óndirilgen ónimler almasıwdı shetlep óndiris qatnasıwshıları ortasında bólistiriledi hám ol jeke jáne óndirislik tutınıwǵa jumsaladı.
   
4. 
   Natural xojalıqta ápiwayı miynet qurallarınan paydalanılǵanlıǵı sebepli, bul jerde óndiris ápiwayı turde bolǵan, yaǵnıy bir kólemde qaytalanıp turǵan. Tarawlar arasındaǵı proporciyalar ásirler dawamında ózgerissiz saqlanıp qalǵan.
   

Batıs ádebiyatlarında natural xojalıqtı dástiriy ekonomika dep te ataydı. Házirgi kúnde natural xojalıqtıń ayırım belgilerin rawajlanıp atırǵan ellerdiń ekonomikasında kóriwge boladı. Ol dúnya bazarlarına ónim jetkerip beriwshi tovar xojalıqları menen birlikte háreket etedi. Ulıwma alǵanda natural xojalıq óndiri stiń industriallasıw dáwirine shekemgi uzaq dawam etken aralıqta ómir súrgenligin kóriwge boladı. Jámiyetlik rawajlanıw barısında áste-aqırınlıq penen jámiyetlik miynet bóliniwshiligi qáliplese baslaǵan, miynet quralları da jetilisip nátiyjede miynet ónimdarıǵı da artıp bardı. Bunıń aqıbetinde óndiriwshiler ózlerine kerekli


bolǵan muǵdardan da kóbirek ónim islep shıǵarıw úmkinshiligine iye bolıp, awısıq ónimlerdi almastırıw zárúrligi payda boldı.
Usılayınsha natural xojalıqtıń ornın tovar xojalıǵı iyeley basladı. Biraq tovar xojalıǵınıń payda bolıwı óz-ózinen bolatuǵın process emes. Ol uzaq dawam etetuǵın hám quramalı process bolıp, tómendegi bir qatar sebeplerge baylanıslı.

1. 
   Eń dáslep tovar xojalıǵınıń payda bolıwına jámiyetlik miynet bóliniwshiligi tásir kórsetedi. Jámiyetlik miynet bóliniwshiligi miynettiń jámiyet aǵzaları ortasında bólistiriliwin kórsetedi. Bunıń nátiyjesinde óndiriwshiler ónimlerdiń ayırım túrlerin islep shıǵarıw boyınsha qánigelesedi.
   
2. 
   Tovar óndirisiniń kelip shıǵıwınıń ekinshi shárti óndiriwshilerdiń ekonomikalıq jaqtan bir-birinen bóleklengen bolıwı menen baylanıslı.
   
3. 
   Óndiriwshilerdiń bir-birinen bólekleniwi hám óndiris ásbaplarına menshik qatnasıqları menen baylanıslı.
   

Tovar óndirisi hár túrli social-ekonomikalıq sistemalarǵa xızmet etip keldi.
Olay bolsa tovar óndirisi degenimizdiń ózi ne? degen sorawdıń tuwılıwı tábiyiy.

Tovar óndirisi - bul xojalıqtı júrgiziwdiń sonday forması bolıp, bunda óndiriwshiler ortasındaǵı óz-ara baylanıslar bazar arqalı, ónimlerdi satıw hám satıp alıw arqalı ámelge asırıladı.

Tovar óndirisiniń natural xojalıqtan ayırmashılıǵı, bul jerde ónimler satıw ushın islep shıǵarıladı.
Tovar óndirisi óziniń rawajlanıw tariyxında hár qıylı formalarda boladı. Eń dáslepki dáwirdegi tovar xojalıǵı ápiwayı tovar óndirisi dep ataladı.
Ápiwayı tovar óndirisi óndiriwshilerdiń ózleriniń jeke miynetine hám jeke óndiris áspablarına tiykarlanadı.
Tovar xojalıǵınıń ekinshi túri jallanba miynetke tiykarlanǵan tovar óndirisi bolıp tabıladı. Bunda tek ǵana óndirilgen ónimler emes, al jumıs kúshiniń ózi de tovarǵa aylanadı. Bul tovar óndirisiniń ádewir rawajlanǵan basqıshları ushın xarakterli bolıp, ol quramalı hám jetilisken texnikaǵa tiykarlanadı.
Úshinshisi aralas tovar xojalıǵı, bunda tovar islep shıǵarıwshılar bolıp, hár qı ylı menshik túrlerine tiykarlanǵan óndiriwshiler esaplanadı.
Tovar óndirisiniń mazmunın jánede keńirek túsiniw ushın onıń tiykarǵı ónimi bolǵan tovar hám onıń qásiyetlerin kórip shıǵıw maqsetke muwapıq esaplanadı.

2. Tovar hám onıń qásiyetleri

Tovar-pul qatnasıqların túsiniwde tovardıń mazmunın, onıń qásiyetlerin biliw ayrıqsha áhmiyetke iye. Tovarǵa anıqlama beriwde de ekonomistler tárepinen túrlishe kóz-qaraslar bar. Sonıń ishinde, rossiyalı ekonomist E.F.Borisovtıń bergen anıqlamasına muwapıq “Tovar – bul bazarda basqa tovarǵa ekvivalent tiykarında almasıwǵa mólsherlengen, miynet arqalı dóretilgen jámiyetlik paydalıq” .⁷ Bunnan kórinip turǵanınday, ol tovarǵa insannıń miynet ónimi sıpatında qaraydı.
V.I.Vidyapin hám basqalardıń avtorlıǵında tayarlanǵan oqıwlıqta “ónim” hám “tovar” túsiniklerine keń túsindirme berilgen. Onda tovar ekonomikalıq ónimniń ayrıqsha forması bolıp esaplanıwı kórsetip berilgen: “Tovar – bul almasıw ushın islep shıǵarılǵan ayrıqsha ekonomikalıq ónim”. ⁸ Bul hám basqa bir qatar alımlardıń pikirleri tiykarında sonı aytıw múmkin, tovar – bul qandayda paydalılıqqa hám qunǵa iye bolǵan almasıw ushın dóretilgen miynet ónimi.


⁷ Borisov E.F. Ekonomicheskaya teoriya: ucheb. – 2-e izd., pererab. i dop. - M.: TK Velbi, İzd-vo Prospekt, 2008, s.144.
⁸ Ekonomicheskaya teoriya: Uchebnik. - İzd., ispr. i dop. / Pod obsh. red. akad. V.I.Vidyapina, A.I.Dobrınina, G.P.Juravlevoy, L.S.Tarasevicha. – M.: İNFRA-M, 2008, s.143.


Tovar eki qásiyetke iye: birinshiden, ol adamlardıń qandayda mútájligin qanaatlandıradı; ekinshiden, ol basqa buyımǵa almasa alatuǵın buyım esaplanadı. Basqasha aytqanda, tovar tutınıw hám almasıw qunlarına iye.