Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Qunnıń miynet teoriyası. Bul teoriyanıń tiykarın salıwshıları bolıp Uilyam Petti, Adam Smit, David Rikardolar esaplanadı.
U.Petti – qunnıń miynet teoriyasınıń dáslepki tiykarın salıwshısı bolıp, ol qunnıń deregin miynet esaplanıwın, miynet shıǵını tovar qunınıń muǵdarın belgilep beriwin kórsetip ótken. Biraq, U.Petti tovardıń tutınıw qunı hám qunı ortasındaǵı ayırmashılıqtı kóre almaǵan. Ol tovardıń qunı tek bahalı metallardı islep shıǵarıwǵa sarplanıwshı miynet arqalı dóretiledi, dep esaplaǵan.
A.Smit óziniń “Xalıqlar baylıǵınıń tábiyatı hám sebepleri haqqında izertlewler” (1776 j.) atlı miynetinde tovardıń tutınıw hám almasıw qunların táriyiplep bergen. Ol tovar qunınıń birden-bir deregi bolıp materiallıq óndiristiń hár qanday tarawında sarplanǵan miynet esaplanadı, degen juwmaqqa kelgen. Sonıń menen birge, tovar qunınıń muǵdarın hár qanday miynet emes, al jámiyet ushın zárúr bolǵan miynet belgilep beriwin kórsetip ótken.
D.Rikardo qunnıń birden-bir ólshemi bolıp tovardı islep shıǵarıwǵa sarplanǵan hámde jumıs waqtı shıǵınları arqalı anıqlanıwshı miynet esaplanıwın dáliyillep bergen. Ol tovardıń tutınıw qunı hám qunı ortasındaǵı ayırmashılıqtı anıq kórsetip,

hár qanday óndiriste tovardıń qunı sarplanǵan miynet arqalı anıqlanıwın keltirip ótken.

Qunnıń miynet teoriyasına muwapıq jámiyetlik zárúrli jumıs waqtı ózine tán jámiyetlik miynet norması rolin atqaradı. Bul norma bazarda anıqlanadı hám tovar óndiriwshiler oǵan boysınıwları zárúr. Kereginen artıqsha miynet shıǵınları qundı jaratpaydı, yaǵnıy jámiyet tárepinen tán alınbaydı. Bazarda málim túrdegi tovarlardıń tiykarǵı bólegin (massasın) islep shıǵarıw ushın zárúr bolǵan ámeldegi artıqsha miynet shıǵınlarına hesh kim haqı tólemeydi.
Qun nızamı resurslardıń túrli óndirislik tarawlar ortasında bólistiriliwin tártipke salıp turıwshı wazıypanı orınlap atırǵanda da bahalar dinamikası málim bir rol oynaydı. Eger málim bir anıq tovar jámiyetlik mútájlikti qanaatlandırıw ushın zárúr bolǵanlıqtan kemirek islep shıǵarılsa, bul talaptıń usınıstan artıp ketiwine sebep boladı. Tovar bahası joqarılap ketedi. Bahalar, sonıń menen birge dáramatlar kemeyedi, bul tarawdaǵı óndirislik resurslar dáramatı joqarı bolǵan basqa tarawlarǵa ótip ketedi. Qunnıń miynet teoriyası modellerinde qun nızamına tiykarlanǵan óndiris salıstırmaların tártipke salıwshı bazar mexanizmi mine usı tártipte xarakterlenedi.