Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Múlkke iyelik etiw (possession of the property) – bul menshiklik huqıqınıń menshik iyesiniń qolında saqlanıp turıwı hám jaratılǵan materiallıq baylıqlardı ózlestiriwdiń ekonomikalıq forması. Iyelik etiw sharayatında múlk esaplanǵan baylıq bir tárepleme ózlestiriledi. Múlkke iyelik etiw saqlanǵan halda, onı ámelde isletiw ózgeniń qolında boladı.
Múlkten paydalanıw (the use of property) - múlk esaplanǵan baylıqtı ekonomikalıq xızmette qollanıp, onı xojalıq processine túsirip, onnan nátiyje alıwdı ańlatadı. Paydalanıw júz bergende baylıq dáramat tabıw yamasa jeke mútájlikti qanaatlandırıw ushın isletiledi.
Múlkke biylik etiw yamasa onı basqarıw (disposal of property) – múlk esaplanǵan baylıq táǵdirin óz betinshe ǵárezsiz sheshiw. Ol múlkti satıp jiberiw, ijaraǵa beriw, miyras etip qaldırıw sıyaqlı jaǵdaylardı erkin tańlaw imkaniyatı arqalı júzege shıǵadı.
Menshikliktiń eki tárepi bar: 1) menshik obekti, yaǵnıy neniń menshik esaplanıwı;
2) menshik subekti – kimlerdiń menshik iyeleri bolıwı.
Ekonomikalıq sistema bahalanǵanda múlk kimge tiyisli bolıwınıń ózi jeterli emes, bunıń ushın menshiktiń qanday usılda ekonomikalıq jaqtan ámelge asırılıwı, yaǵnıy múlkten qanday jollar menen dáramat tabılıwın da esapqa alıw zárúr. Gáp sonnan ibarat, menshik mápti, máp bolsa menshik iyesiniń maqsetin payda etedi, buǵan túrli qurallar menen erisiledi. Túrli sistemalar olarda qaysı menshik formasınıń ústinligi menen de ajıralıp turadı. Tariyxıy jaqtan jámáátlik menshik, jeke menshik hám mámleketlik menshik háreket etken, biraq bul menshiklerdiń ishki dúzilisi bir -birinen parqlanǵan, olar túrli usılda ekonomikalıq jaqtan ámelge asırılǵan. Mısalı, jer jeke menshik bolsa, onıń iyesiniń bunnan alatuǵın dáramatı onı ijaraǵa beriwden, satıw dan yamasa ózi isletiwden keledi. Jerdi isletiw óz miyneti esabınan, erkin jallanǵan ózgeniń miyneti esabınan yamasa májbúrlep isletilgen adamlardıń miyneti esabınan boladı. Túrli sistemalarda tómendegi menshik formaları háreket etedi: 1) Jeke menshik (private property) – bul ayırım adamlarǵa tiyisli menshik bolıp, onıń eki kórinisi bar. Birinshisi individual, ekinshisi korporativ jeke menshik. Individual menshik – bul ayırım individke tiyisli, tek onıń ózine dáramat keltiriwshi múlk. Korporativ jeke mens hik –

bul korporaciya (birlespe) sheńberinde háreket etiwshi múlk. Bunı individual tárizde isletip bolmaydı, sebebi ol biriktirilgen menshiktiń bir bólegi. Bul múlk iyesi múlkten kelgen dáramattı ulıwma dáramattıń bir úlesi sıpatında aladı. 2) Jámáátlik menshik (collective property). Bul jámáátke birlesken adamlardıń ulıwmalıq menshigi. Bul aǵayin-tuwısqanlar, bir jerde jasawshı adamlar hám málim maqset jolında óz qálewi menen birlesken adamlardıń menshigi. Bul múlkten dáramat tabıwdıń tiykarǵı shárti jámáát xızmetinde qatnasıw esaplanadı. 3) Mámleketlik menshik (state property) - bul mámleketke tiyisli resurslar hám dóretilgen ónimlerdiń, ulıwma baylıqtıń mámleket tárepinen ózlestiriliwin bildiredi. Menshiktiń bul forması mámlekettiń payda bolıwı menen júzege keledi, biraq onıń maqseti hám dárejesi ózgerip turadı. Ol jeke hám jámáátlik menshikten ósip shıǵadı, yaǵnıy olarǵa tiyisli materiallıq hám mádeniy ónimler mámleket biyligine ótedi. Keltirilgen menshik formaları barlıq sistemalarǵa tán boladı, biraq olar túrli kórinislerde boladı. Bul jerde menshik formalarınıń salıstırması olardan qaysı biriniń ústinligi menen xarakterlenedi.

Menshik qatnasıqlarınıń rawajlanıwı múlkti mámleket iyeliginen shıǵarıw hám menshiklestiriw processiniń zárúrligin keltirip shıǵaradı.

2. Menshik formaların ózgertiw jolları hám usılları

Bazar qatnasıqlarına ótiwdiń tiykarǵı shárti kóp ukladlı ekonomikanı hám báseki ortalıǵın qáliplestiriw ushın zárúr sharayatlardı júzege keltiriwden ibarat. Bunda tiykarǵısı menshik máselesin sheshiw esaplanadı.

Bazar ekonomikasın júzege keltiriw wazıypası ótiw dáwirinde ekonomikada mámleket sektorınıń úlesi bir qansha joqarı bolǵan mámleketlerde bul menshiktiń málim bir bólegin mámleket iyeliginen shıǵarıw hám menshiklestiriwdi talap etedi. Usıǵan muwapıq, Ózbekstanda da múlkti mámleket iyeliginen shıǵarıw hám menshiklestiriwge ayrıqsha áhmiyetke iye process sıpatında qaralıp, oǵan “Múlkti mámleket iyeliginen shıǵarıw hám menshiklestiriw haqqında”ǵı Nızamında tómendegishe táriyip beriledi:

Múlkti mámleket iyeliginen shıǵarıw (denationalization) – mámleketlik kárxanalar hám shólkemlerdi jámáátlik, ijara kárxanalarına, akcionerlik jámiyetlerge, juwapkershiligi sheklengen jámiyetlerge, mámleketke qaraslı múlk bolmaytuǵın basqa kárxanalar hám shólkemlerge aylandırıw processi.