|
1-lekciyanıń jobası:
Ekonomikalıq sistemalar hám olardıń tiykarǵı belgileri
Ekonomikalıq sistemalardıń túrleri hám olardıń orın almasıwı
Ekonomikalıq sistemalar hám olardıń tiykarǵı belgileri
Adamlardıń ekonomikalıq xızmeti jámiyette júz beredi, jámiyettiń bolsa ózine tán ishki dúzilisi, yaǵnıy anatomiyası bar bolıp, onıń quramında ekonomikalıq sistema ayrıqsha orın iyeleydi.
Ekonomikalıq sistema – bul ekonomikalıq rawajlanıwdıń ulıwmalıq shárti bolıp, hár bir dáwirde háreket etetuǵın ekonomikalıq qatnasıqlar, ekonomikanı shólkemlestiriw formaları, xojalıq júrgiziw mexanizmi hám ekonomikalıq shólkemlerdiń óz-ara úzliksiz baylanısı tiykarında qáliplesken bir pútin ekonomikalıq dúzilisi.
Sistemalar bahalanǵanda túrli teoriyalıq aǵımlar onıń baslı ólshemine túrlishe qatnas jasaydı. Olardan biri baslı ólshem sıpatında jámiyetlik -klasslıq ózgesheliklerdi alsa, basqası texnologiyalıq dárejesin yamasa tirishilik ónimlerin dóretiw usılların, jáne basqası basqarıwdıń túrlishe bolıwın tiykar etip aladı. Biraq kópshilik teoriyalarda sistemanıń belgilerine kompleks (bir pútinlikte) qaraw zárúrligi, biraq bul belgiler túrlishe bolıwı keltiriledi. Sistemalar bahalanǵanda materiallıq, social-ekonomikalıq hám ideyalıq sharayat birgelikte qaralıwı kerek. Bunda neni hám qanday usıllar menen islep shıǵarılıwı anıq boladı. Materiallıq sharayat belgileri bul dóretilgen ónim hám xızmetlerdiń qanday bolıwı, yaǵnıy olardıń natural ónim yamasa tovar ónimi bolıwı, olardıń strukturalıq dúzilisiniń qanday ekenligi, materiallıq formadaǵı yamasa materiallıq emes xızmet formasında bolıwınan ibarat.
Barlıq sistemalarda miynet bóliniwshiligi júz berip, miynet, birinshiden, qánigelesedi; ekinshiden, miynet túrleri bir-biri menen baylanısıp, bir-birin tolıqtıradı. Nátiyjede ónim jámiyettegi óz-ara baylanısqan miynet túrleriniń nátiyjesi boladı. Barlıq sistemalarda miynet túrleri orın almasadı, ad amlar bir miynetten basqa miynetke ótedi, óz kásibin ózgertedi. Túrli sistemalarda, olardı payda etiwshi
belgilerdiń óz-ara baylanısıwı túrlishe boladı. Sonday baylanıslar arasında óndiris faktorlarınıń birigiw usılı tiykarǵı orındı iyeleydi, usı tárepi bo yınsha sistemalar bir- birinen parqlanadı.
Sistema degende onıń quramında ekonomikalıq emes qatnasıqlardı, atap aytqanda, ideologiyalıq qatnasıqlardı da kóriw kerek, olar siyasiy, huqıqıy, morallıq, diniy hám basqa formalarǵa iye boladı. Biraq olardıń hár birinde ekonomikanıń móri bar. Túrli sistemanıń óz ekonomikasına sáykes túrde dúnya kóz -qarası boladı. Ideyasız adam bolmaydı, ol málim ideyaǵa tiykarlanıp is tutadı. Demek, ideologiyasız sistema bolmaydı. Bir sistemada totalitar hám zorlıq ideyası bolsa, basqasında erkinlik hám demokratiya ideyası, jáne basqasında mámleketke qaramlılıq ideyası ústin boladı. Belgili inglis ekonomisti M.Keynstiń atap kórsetkenindey, dúnyanı ekonomistler hám siyasatshılar ideyası basqarıp turadı. Ideya itibarǵa alıwdıń ózi menen sheklenbeydi, ol málim háreketlerdi keltirip shıǵaradı. Ekonomikalıq siyasat ta sistemaǵa kiredi. Bul ekonomikalıq tarawdaǵı kórsetpeler hám ilajlardıń kompleksi bolıp, málim bir maqsetti gózleydi. Olar ekonomikaǵa tásir etiw quralı esaplanadı. Ekonomikalıq siyasattı mámleket yamasa ayırım menshik iyeleri júrgizedi. Bunnan ulıwma mámleketlik, individual yamasa toparlıq máp gózlenedi. Demek, sistemalardıń kórinisin bir qatar belgiler qáliplestiredi, olar materiallıq-shiyki zat, jeke-insanıylıq, social-ekonomikalıq, siyasiy-ideyalıq belgilerden ibarat. Bulardan eń tiykarǵısı social-ekonomikalıq belgiler esaplanadı. Biraq basqa belgilerdi de názerden shette qaldırıwǵa bolmaydı, sebebi olar da ekonomikalıq rawajlanıwǵa tásir etedi. Sonlıqtan sistemalardıń tiykarında ekonomika jatsa da, olardı sap (taza) ekonomikalıq halda emes, al basqa belgiler menen de xarakterlew zárúr.
Ekonomikalıq sistemalardıń túrleri hám olardıń orın almasıwı
Ekonomikalıq xızmet hár qashan málim sistemalar sheńberinde ámelge asırıladı. Olardıń hár biriniń ózine tán ózgeshelikleri boladı. Joqarıda keltirilip ótilgen belgiler tiykarında anıq sistemalar bahalanǵanda olar úsh tipke ajıratıladı. Bul dástúriy sistema, bazar sisteması hám totalitar-jobalı yamasa hákimshilik- buyrıqpazlıqqa tiykarlanǵan ekonomikalıq sistema. Bulardıń arasında birinshi bolıp qáliplesken, eń áyyemgi sistema – bul dástúriy sistema.
Do'stlaringiz bilan baham: |
