Dawletmuratov Adilbay Mirzabaevich

Óndiristiń jańalanıwı, onıń qaytalanıp turıwı tákirar óndiris dep ataladı. Tákirar óndiristiń úsh túri boladı: ápiwayı, keńeyttirilgen hám tarayǵan (qısqarǵan) tákirar óndiris. Ápiwayı tákirar óndiris bolǵanda onıń kólemi ózgermeydi. Bunda


⁶ Лобачева К.Н. Экономическая теория. Учебник. -М .: Юрайт, 2012. стр. 22


óndiris kólemi ózgermey qalǵanlıqtan xalıq sanı ósken jaǵdayda jan basına esaplanǵan ónim hám xızmetler qısqaradı. Keńeyttirilgen tákirar óndiris – bul óndiristiń onıń kólemi artqan halda tákirarlanıwı, yaǵnıy jańalanıp turıwı esaplanadı. Bunda dóretilgen ónim hám xızmetlerdiń muǵdarı artıp, olardıń quramı jańalanıp baradı, yaǵnıy eski ónimler ornına jańaları keledi. Óndiris keńeygen ja ǵdayda jan basına esaplanǵan ónim hám xızmetlerdiń muǵdarı hám soǵan muwapıq olardıń tutınıwı artadı. Aldıńǵı mısalǵa qaytsaq, házir óndiris kólemi 100 mlrd. birlik bolsa, kelesi jılı ol keńeyiw sebepli 110 mlrd.qa jetedi. Eger xalıq sanı ózgermese, bul ja n basına tutınıw aldıńǵı 800 mıń ornına 850 mıńǵa jetkeriledi, jan basına toplawdı 20 mıńnan 22 mıń birlikke jetkeredi. Nátiyjede mútájliktiń qanaatlandırılıwı keleshekte artadı.
Házirgi zaman ekonomikasına tán belgi keńeyttirilgen tákirar islep shıǵarıwdı ń júz beriwi esaplanadı. Ónimler hám xızmetler óndiris keńeygenligi ushın olardıń jan basına tutınıwı da kóbeydi. Biraq óndiristiń jaǵdayı mámleketler boyınsha bir - birinen parqlanadı. Eger bir jerde ol ósip barsa, basqa jerde ol terbelip turadı, jáne basqa jerde ol hátteki qısqaradı.
Tarayǵan (qısqarǵan) tákirar óndiris – bul óndiris kóleminiń aldıńǵıdan qısqarıp ketiwi esaplanadı. Biziń mısalımızda ápiwayı tákirar óndiris júz bergende 100 mlrd. birlik ónim jaratılar edi. Óndiris qısqarıp ketkende ónim kólemi, mısalı 90 mlrd. birlikke túsedi, nátiyjede xalıqtıń jan basına tutınıw da qısqaradı. Qısqarǵan tákirar óndiris tereń ekonomikalıq krizis, urıslar, tábiyiy yamasa texnogen apatshılıqlar sebepli júz beredi hám ótkinshi xarakterge iye boladı, sebebi onnan tezde shıǵıp ketiledi. Ózbekstanda ótmishtegi miyras qalǵan krizis sebepli 1991 - 1994-jıllarda óndiris qısqarıp ketti. 1995 -jılǵa kelip óndiristiń páseyiwi toqtadı, ápiwayı tákirar óndiris boldı. 1996 -2018-jıllarda keńeyttirilgen tákirar óndiris gúzetildi.

2. lekciyanıń jobası

1. 
   Óndiris imkaniyatları hám óndiris shegarası
   
2. 
   Óndiris nátiyjeligi hám onıń kórsetkishleri
   

1. Óndiris imkaniyatları hám óndiris shegarası

Óndiris shegarası qansha ónim islep shıǵarıw zárúrligi hám onıń imkaniyatları menen belgilenedi. Málim waqıtta qálegenshe islep shıǵarıw múmkin emes, sebebi bunı sheklep turıwshı faktorlar boladı, olardı birden ózgertip bolmaydı.

Óndiris imkaniyatlarınıń shegaralanıwı mútájlikke hám onı qanaatlandırıw qurallarına qarap málim waqıtta qansha ónim islep shıǵarıw múmkin ekenligin bildiredi.

Óndiris shegarasın mútájliktiń úlken-kishiligi, bunı resurslardıń jeterli bolıwı yamasa jetispewshiligi belgileydi. Ádette mútájlikler tez ósken halda resurs imkaniyatları bunnan arqada qaladı. Usınday sharayatta qosımsha ónimdi islep shıǵarıw qanshelli maqul ekenligi názerde tutıladı. Qosımsha ónim shıǵarıw onıń qárejeti artqanǵa shekem dawam etedi. Bul shegaraǵa jetkennen soń óndiris kóp qárejet talap etetuǵın iske aylanadı, sonlıqtan qárejetlerdi únemlew us ılın tabıw zárúrligi payda boladı. Bunıń jolı tabılǵannan soń jáne qosımsha islep shıǵarıw múmkin boladı.


Faktorlar salıstırmasınıń qanday bolıwın sızılmada kórip ótemiz (2.2 -sızılma). Sızılma payda etiw ushın islewshiler (insan faktorı) hám stanoklar (mat eriallıq faktor) salıstırmasın alamız.
Y

E
10

9
8

Stanoklar
7
₆ S
5
4
₃ A
2
¹ V D F
⁰ X
1 2 3 4 5 6
Jumısshılar