1. Kommerciyaliq banklerde kreditlewdi shólkemlestiriw tiykarlari

Mazmuni:

1.Kommerciyaliq banklerde kreditlewdi shólkemlestiriw tiykarlari

2.Kredit mexanizmi hám oniń elementleri

3.Kreditlew faktorlari hám usillari

4.Kreditlew obiekti, subiekti hám ssuda túrleri

5.Xojaliq subiektlarin kreditlew mexanizmin rawajlandiriw jollari

Kommercíyalíq banklerde kreditlestiriwdi shólkemlestiriw tiykarlarí

Xojalìq júritiwshi subiektlerge hám xalíqqa kreditler beriw tarixiy kommerciyalíq bankler iskerliginiń tiykarģi jónelisi esaplanadí. Kommerciyalíq banklerdiń payda bolíw taríyxína baģíshlanģan ilimiy izzertlewlerge názer taslasaq, bankler birinshi náwbette kredit operatsiyalarín islew zárúriyatlari sebepli júzege kelgenliginiń gúwasí bolamíz. Kópshilik avtorlardiń qaraslarína kóre, bankler tovar-pul qatnasiqlari menen baylanisli túrde emes, balkim keń kólemdegi kredit operatsiyalarin ámelge asiriw zárúriyati sebepli payda bolģan.

“Kredit” túsinigi haqqínda jáne toqtalatuģín bolsaq, kredittiń ssuda kapitali háreketiniń formasi ekenligin kóriw múmkin. Ayrim jaģdaylarda kredit túsinigine “qarzģa berilip atirģan ssuda (tovar, pul kórinisinde) kommerciyaliq isenim” dep ataladi.

Kreditke eń tuwrí aniqlama bul – waqtinsha bos turģan qarjilardi málim bir múddetke, haq tólew shárti menen qarzģa aliw hám qaytarip beriw waqtinda kelip shiģatuģin ekonomikaliq qatnaslar kompleksi.

Ekonomikaliq ádebiyatlarda kredit iskerliginiń obiekti hám subiektina aniqlama beriw arqali ekonomikaliq iskerlik túrine kiriwshi hám tiykarģi maqseti dáramat aliwģa hámde óz máplerine erisiwge baģdarlanģan iskerlikke kredit iskerlifi sipatinda aniqlama berilgen. Kredit iskerligi degende kredit qatnasiqlari qatnasiwshilariniń máplerin oylap, islep shiģariw xarakterine iye bolģan hámde bank xizmetleri hám operaciyalari arqali ámelge asirilatuģin iskerliktiń jiyindisin túsiniw múmkin.

Kredit iskerligi kredit resurslarina mútajlikti qanaatlandiriwga baģdarlanģan qayta bólistiriwdi ámelge asiriw hámde kredit iskerliginiń subiektleri ushin dáramat aliw imkaniyatin beredi.

Kredit iskerligi bárshe mápdar táreplerge real payda keltiredi. Qarz aliwshilar málim bir múddetke ózleriniń sawda-satiq, islep shiģariw hám basqa usi siyaqli máplerine erisiw maqsetinde iri pul kapitalinan paydalaniw imkaniyatina iye boladi. Kreditorlar bolsa procent kórinisinde dáramat aladi. Bunnan tisqari, kredit iskerligi islep shiģariwģa investiciyaniń kirip keliwin xoshametleydi, progressiv quramli jiljiwlarģa túrtki boladi. Búgingi kúnde kredit ekonomikani makrodárejede tártipke saliwdiń áhmiyetli qurallariniń birine aylanģan. Ol milliy valyuta hám bahalar teńsalmaqliģin, ekonomikaliq ósiwdi támiynlew siyaqli birlemshi máselelerdi sheshiwde járdem beredi. Demek, kredit iskerliginde eki subiekt – qarz aliwshi hám qarz beriwshi(kreditor)lar boladi.

Bazar ekonomikasi shárayatinda xojaliq subiektleri ekonomikaliq hám socialliq rawajlaniw ushin hardayim qosimsha pul qarjilarina mútajlik sezedi. Sonday pul qarjilariniń derekleri banklerdiń óziniń hám qamtip alinģan qarjilari boliwi múmkin. Kárxanalar qarji jetispewshiliginen qiynalip atirģan jaģdaylarda kredit resurslari bazarina múráájat qiliwģa majbúr boladi.

Tájiriybeler soni kórsetedi, kredit arqali pullardi xojaliq aylanbasina kiritiw har qanday jaģdayda múmkin. Naq pulsiz ótkizbeler shárayatinda Orayliq bank ta, kommerciyaliq bankler de texnikaliq tárepten qálegen muģdardaģi puldi qatnasqa shiģariw múmkin. Biraq kommerciyaliq banklerdiń naq puldi qatnasqa shiģariw imkaniyati sheklengen. Sebebi qatnastaģi naq pul muģdari Orayliq bank balansiniń passivindaģi májbúriyatlar summasinan aspaydi ham naq puldi emissiya qiliw wákilligi tek Orayliq bank qaramaģinda. Orayliq bank qatnasqa shiģaratuģin tólew qurallari oniń balansin aktiv bólegi sheńberinde ámelge asiriladi, kommerciyaliq banklerdiń imkaniyatlari bolsa olardiń likvidliligine baylanisli talaplar menen shegaralanadi.

Pul qarjilarin kredit sipatinda beriwde, tómendegi shártlerge ámel qiliniwi talap etiledi: múddetlilik, tólewlilik, qaytarip beriwlik, támiynlengenlik hám maqsetlilik. Bul shártlerdiń toliq amelge asiriliwi berilgen kredit boyinsha básekiniń asiwina jol qoymaydi. Kredittiń maqsetliligi oniń qariydar iskerliginiń bankke málim bolģan ham bank tarepinen maqullangan jóneliske beriliwin ańlatadi.

Kommerciyaliq banklerdiń kreditlew ámeliyatin shólkemlestiriw, oniń nátiyjeliligin tamiynlew haqqindagi maseleler haqqinda toqtalip, D.MakNoton rawajlanip atirgan mamleketlerde kreditlew ámeliyatin sholkemlestiriwdin zaruriy shartlerinen biri kreditlerdi garov tamiynati tiykarinda beriwdi adettegi hal sipatinda qabil qiliw, degen juwmaqqa keldi. Oniń pikirine kore garov sipatinda alinatugin mulktiń satiliw bahasi kredit ham oniń procentin toliq qaytariwga jetiwi lazim. Bul bolsa, mulkti doimiy turde qayta bahalatip turiw kerekligin korsetedi. Sebebi mulklerdin joriy bahasin tez-tez o‘zgeriw jaģdayi mamleketimizdiń xojaliq ameliyatina tan bolgan jaģday esaplanadi.

Házirgi kunde respublikamizda milliy valyuta kursiniń shet el valyutalarina nisbatan doimiy turde ósip bariw tendensiyasin hamde bahalardiń muntazam o‘siwin inabatqa algan halda kredit ushin garov sipatinda qabil qilingan mal-mulk bahasin har ay yaki har sherek aqirina qayta bahalawdi jolģa qoyiw zárúr.

D.Polfreman, F.Fordlar avtorliģindaģi “Osnovi bankovskogo delo” kitabinda qariydardiń kredit yig‘ma jildini uyreniwge itibardi kusheytiriw kreditlew amaliyatin natiyjeli sholkemlestiriwdiń ahmiyetli faktori sipatinda qaralģan.

Házirgi zaman jamiyetinde banklar ko‘p sanli ham har turli xizmetler kórsetetuģin makemege aylandi. Olar arqali ekonomika tarawlarin iqtisodiyot tarmoqlarini kreditlew, qimbatli qaģazlardi satip aliw ham satiw, karxanalarga tiyisli mulklerdi basqariw operatsiyalari ham basqa bir qatar finansliqy operatsiyalar amelge asirilmaqda. Biraq usiģan qaramastan kredit operatsiyalari kommerciyaliq banklar ushun birlemshi ahmiyetke iye bolģan operatsiya sipatida saqlanip qalmaqda.

Qisqa muddetli kreditlew bul kreditlew obiektleri, kreditlew metodlari, yaģniy kreditlew tamoyillari boyinsha kredit beriw ham qaytariw usullarina tiykarlangan halda kredittiń kapital aylaniwinda qatnasiwi túsiniledi.

Banklardiń qisqa muddetli kreditlewdi shólkemlestiriw turli mamleketlerde mamlekettiń norma-huquqiy hujjetlerine tiykarlanadi. Yaģniy banklar ushin qariydar ham bank talaplarin, Orayliq banktiń me’yoriy hujjetleri, soniń menen birge, milliy tariyxiy bank islerin esapqa aliw zaruriyatin bildiredi.

Sirt el hám milliy ekonomistler kredittiń ahmiyeti ham roline nisbatan har turli nazariy qaraslarga iye bolsada, olardiń barshesi banklardi qisqa muddetli kreditlewdi tashkil qilish tiykarin karxananiń tólew aylanbasi qonuniy ekenligi menen baylanistiradi. Kapital aylaniwiniń tiykarģi qonuniyati sipatinda oniń uzluksiz ta’minleniwi tusuniledi.

Jahan ameliyatinda tarixan qisqa muddatli kreditlew diziminiń evolyusiyasi bir martelik maqsedli kreditlerdiń uluwma tólew aylanbasin kreditlewge ótiwge tiykarlangan. Kreditlerdi beriw ham óndiriwdiń aniq usillari banklardiń tashkiliy qasiyetleri ham olardi karxanalar menen o‘zaro munasibetleri, qonunchilik normalari tásiri astinda qáliplesedi. Bul usillar Batis mamleketleriniń kreditlew dizimlerin bir-birinen parq qiliwshi qisqa muddetli kreditlew formalarinda korinedi. Maselen, AQSHda kredit liniyalari, Germaniyada kontokorrent kreditlari, Buyuk Britaniyada overdraft kreditlew formalari keń ko‘lemde qollaniladi. Ameliyatda bul formalar qariydar tolew aylanbasi uzluksizligin támiynlew ham banklar kreditlew kólemin asiriw imkaniyatin beredi.

Mamleket banklariniń kreditlew amelyatinda karxanalarda óz aylanba qarjilariniń keskin jetispewshiligi qisqa muddetli kreditlewdi rawajlandiriwdiń qiyin ekenligin belgileydi.