1. Kommerciyaliq banklerde kreditlewdi shólkemlestiriw tiykarlari

Kreditlew obiekti, subiekti hám ssuda schyotlariniń túrleri.

Kredittiń mánisin jáne de anıqlastırıw ushın onıń quramın, háreket basqıshların, ekonomikalıq kategoriya retindegi zárúrli belgilerin jáne social - ekonomikalıq xarakteristikasın kórip shıǵamız. Kredittiń mánisin túsiniw ushın áwelem bar, onıń quramı neden ibarat ekenligin túsinip alıw zárúr. Kredit munasábet bolıwı ushın onıń zárúr elementleri – kredittiń obiekti hám subiekti bolıwı zárúr.

Kredit munasábetlerinde subiektler eki qıylı boladı :

1. Kreditor (qarız beretuǵın )

2. Qarız alıwshı

Bunnan tısqarı kredit munasábetleri quramınıń elementi retinde kredittiń obiekti júzege keledi. Kredit obiekti - bul (kreditor) qarız beretuǵınnan qarız alıwshıģa beriletuǵın hám qarız alıwshınan kreditor (qarız beretuǵın ) ga qaytıp beriletuǵın baha bolıp tabıladı.

Bunda qarızǵa berilgen aqsha óz ma`nisin saqlap qalıwliligi kredittiń tiykarǵı sapası esaplanadı.

Kredit subiektleri hár túrlı, bularǵa kárxana, firma, shólkem, mámleket hám túrli taypadaǵı xalıq kiredi.

Kreditning obiekti hár qanday pul emes, bálki tek waqtınsha bos turǵan, iyesi tárepinen isletilmay hám qarızǵa beriliwi múmkin bolǵan pul bolıp tabıladı.

Bos pul úsh qıylı boladı :

• isbilermenler yamasa úlken puldorlar qolındaǵı pul, yaǵnıy pul kapitalı ;

• xaliq qolındaǵı pul - erteme-kesh mútajlikti qandırıw ushın tóplanǵan pul, iyesi qolında kapital emes, bálki tutınıwın qandırıw quralı ;

• mámleket iqtiyarindaģi pul. Bul da pul kapitalı (mámleket kárxanası ushın ), da ulıwma tutınıw aqshası bolıp tabıladı.


Aytılǵan túrdegi bos pullar ssuda (qarız ) fondini quraydı jáne onıń júzege keliwi ob'ektiv tárzde anıq bolıp tabıladı. Qarızǵa berilgen pul, yaǵnıy kredit háreketin tómendegishe ańlatıw múmkin:

Bul jerde

K_b - kredit berildi;

K_o - kredit alindi;

K_i - kredit isletildi;

K_fq - kredit procent (%) penen qaytarildi.

Usi tárizde bos pullar kredittiń tiykarǵı shárti-qarız ushın aqsha tólewdi támiyinleydi. Bul aqsha qarız etilgen summaǵa salıstırǵanda procent esabında alınǵanınan ol qarız protsenti dep júritiledi. Qarız protsenti pul bazarında ámel etedi.

Kredit quramı onıń elementleri birligin ańlatadı.

Kreditning háreket boskichlari da onı zárúrli belgisi esaplanadı. Qarızǵa beriluvchi baha tómendegi sxemada ańlatıw múmkin.

B_k – kredittiń beriliwi

O_kz-- kreditni qarız alıwshı tárepinen onıń waqtınshalıq mútajliklerin qandırıw ushın alınıwı

Ik - kreditni isletiliwi qarız alıwshınıń kreditni ne maqsette alǵanlıǵı menen tıǵız baylanıslı boladı.

Vr - qarız alıwshınıń xojalıǵında qarızǵa alınǵan bahanı aylanba oborotı tamamlanishini resurslarınıń oborottan shıǵarılıwı ańlatadı.

Qk - kreditni qaytarıw

Fks - waqtınshalıq berilgen bahanı kreditor qolına qaytıp keliwi (% menen)

Kreditning mánisin onıń hasası malum waqıttan keyin qaytarıp beruvchanlik shárti hám procent menen qaytarıwı shárti jáne de keńlew ashıp beredi. Bul hár eki shártdan tısqarı kreditning ekonomikalıq kategoriya retinde háreket etiwin tiykarlash ushın ekonomikalıq munasábetlerdiń tereń social - ekonomikalıq belgilerin esapqa alıw zárúr.

Kredit mánisiniń analizi úzliksiz process. Bunda analiz processinde tazadan jańa belgiler, ayrıqshalıqlar júzege shıǵıwı múmkin.

Hár qanday ekonomikalıq kategoriya óziniń funksiyalarına iye bolǵanı sıyaqlı kredit da óziniń bir qatar funksiyalarına iye. Social ekonomikalıq sistemada kreditning ornı hám roli ol atqarap atırǵan funksiyaları menen anıqlanadı. Kreditning funksiyası - bul kreditning ekonomikada iskerliginiń konkret túrde kórinetuǵın bolıwı bolıp tabıladı.

Ózbekstan Respublikasınıń «Bankler hám bank iskerligi tuwrısında»gi nızamnıń 28 hám 34 - zatlarına muwapıq kárxanalardı, shólkemlerdi, mákemelerdi, atap aytqanda kishi, orta biznes iskerligi menen shuǵıllanatuǵın isbilermenlerdi kreditlash kommerciya bankleriniń tiykarǵı wazıypalarınan biri bolıp esaplanadı.

Kredit beriw (alıw ) «Ózbekstan Respublikası banklerinde kredit hújjetlerin júrgiziw tártibindegi qaǵıyda»ga muwapıq ámelge asıriladı. Bul qaǵıyda bankler tárepinen beriletuǵın barlıq kreditlerge, sonıń menen birge, oǵan ashılıp atırǵan kredit liniyalariga salıstırǵanda qollanıladı. Bank kreditlerdi óziniń ishki kredit siyasatina hám kredit operatsiyaların júrgiziwdiń ulıwma shártlerine muwapıq túrde beredi.

Kreditler yuridikalıq shaxs huqıqlarına, óz qarjı hám ózbetinshe balansına iye bolǵan, Ózbekstan Respublikasınıń «Kárxanalar tuwrısında»gi nızamı qollanılatuǵın ózbetinshe xojalıq jurgiziwshi sub'ekt esaplanatuǵın kárxanalarǵa usınıs etiledi. Zálel kórip isleytuǵın, nolikvid balansqa iye bolǵan xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerge kredit berilmaydi, ilgeri berilgen ssudalar bolsa belgilengen tártipte múddetinen aldın undirish ushın dawaǵa beriledi.

Kredit alıw ushın kárxana yamasa shólkem ózine xızmet kórsetiwshi bankke tómendegi hújjetlerdi usınıs etedi:

• kredit alıw ushın arza ;

• korxonaning finanslıq jaǵdayın anıqlaw ushın aqırǵı esabat dáwiri ushın buxgalteriya balansı ;

• biznes-joba ;

• foyda hám záleller tuwrısında esabat ;

• oborot qarjlarınıń aylanıwshılıǵı esap -kitapı ;

• boshqa kreditorlardan qarızǵa aqshalar alınǵanı hám basqa banklerde erkin qarjları bar ekenligi tuwrısında málimleme.

Bul hújjetler dıqqat penen úyrenilgach, bank jumısshısı juwmaqtı rásmiylestiredi, keyininen ol qosımsha etilgen hújjetler menen birge kórip shıǵıw ushın kredit komitetine jiberiledi. Kredit komiteti óz kepilliklerinen kelip shıǵıp, úsh kún dawamında tiyisli qarar qabıl etedi.

Kredit komitetiniń unamlı sheshiminen keyin kredit shártnaması dúziledi. Ol jaǵdayda tómendegiler názerde tutıladı :

• kredit maqseti hám summası ;

• kreditni beriw tártibi hám forması, kredit liniyasi muǵdarı hám rasındaǵı qarızınan kelip shıǵıp belgilengen úziw múddetleri;

• foiz stavkaları muǵdarı, olardı esaplab jazıw hám tólew tártibi;

• kreditni beriw ushın zárúr maǵlıwmatlar, esap -kitaplar hám basqa hújjetlerdiń dizimi hám olardıń udayı tákirarlanatuǵınlıǵı ;

• buxgalteriya hám baza esabı, kreditdan maqsetli paydalanıw, qaytarıwdı támiyinlew jaǵdayın orınnıń ózinde hár sherekte tekseriw hám basqa máseleler.
Shólkemge kredit beriw bólek esap betinen «kredit liniyasini ashıp» yamasa «kredit liniyasini ochmasdan» ámelge asırılıwı múmkin.

«Ashıq kredit liniyasi»menen ssuda beriw banktiń kepillik minnetlemesi menen rásmiylestiriledi. Bunıń menen bank óz moynına, óziniń baylanısıw esap beti jaǵdayınan qaramastan, kredit shártnaması menen belgilengen kredit muǵdarı, kredit beriw múddeti hám limiti sheńberinde kárxana yamasa shólkemge kreditni tosqınsız beriw kepillik berilgen minnetleme aladı.

Banktiń kepillik minnetlemesi eki nusqada dúziledi, olardıń birewi kredit jumısshısı buyrıqına qaray balanstan tısqarı 9925 - esap bette esapqa alıw ushın buxgalteriyaǵa beriledi, ekinshisi klienttiń jıynamajildida saqlanadı.

«Ashıq kredit liniyasi»menen kreditga iye bolǵan mútajlik:

• kreditdan paydalanıw jáne onı úziw udayı tákirarlanatuǵınlıǵı ;

• moddiy baylıqlardı jetkizip beriw tuwrısında buyım jetkizip beretuǵınlar hám qarıydarlar menen dúzilgen shártnamalar analizi tiykarında belgilenedi.

«Ashıq kredit liniyasi»menen kreditlash limiti hár sherekte, tavar rezervleriniń rasındaǵı ortasha qaldıqları, júklep jiberilgen tovarlar (ámelge asırıwdıń bir aylıq múddeti sheńberinde) aldınǵı sherek ushın tavar operatsiyaları boyınsha kreditorlik qarızınan kelip shıǵıp belgilenedi. Berilgen kreditler múddeti minnetlemeler menen rásmiylestiriledi. Olar balanstan tısqarı 9921 - esap bet boyınsha tabıs etiledi.

Kreditning formaları hám túrleri, olardıń xarakteristikası

Kreditga bolǵan talap qaysı usılda hám múddette, kim tárepden qandirilishiga hám qarız alıwshılarǵa usınıs etiliwine qaray, kredit bir neshe tur hám sırtqı kórinislerge bólinedi.

Uzaq dáwirlerden berli kreditning tómendegi túrleri qollanilib kelinip atır.

1. Qısqa múddetli kreditlash;

2. Uzaq múddetli kreditlash.

Qısqa múddetli kreditlashda kreditler bir neshe aylardan bir jılǵasha bolǵan múddetke beriledi. Bul túrdegi kreditler islep shıǵarıw aylanba fondlari hám mámile fondlarining dóńgelek aylanıwınıń úzliksizligin támiyinleydi. Bizge malumki, aylanba fondlarning dóńgelek aylanıwı derlik barlıq social islep shıǵarıw tarawlarında bir jıl hám odan kemrek waqıt dawam etedi. Bir jıl fondlar aylanıwınıń tábiy ólshewi retinde xızmet tiledi. SHuning ushın da bir jıl qısqa hám uzaq múddetli kreditlashning shegarası bolıp xızmet etedi. Qısqa múddetli kreditler óz tábiyaatına qaray tómendegi túrlerge bólinedi:

1. kreditlash ob'ektleriniń ekonomikalıq mánisine qaray:

*tovar materiallıq baylıqları ushın beriletuǵın kreditler;

*ishlab shıǵarıw ǵárejetleri (ónimdiń jańa túrin ózlestiriw).

Kreditga bolǵan talap qaysı usılda hám múddette, kim tárepden qandirilishiga hám qarız alıwshılarǵa usınıs etiliwine qaray, kredit bir neshe tur hám sırtqı kórinislerge bólinedi.

Uzaq dáwirlerden berli kreditning tómendegi túrleri qollanilib kelinip atır.

3. Qısqa múddetli kreditlash;

4. Uzaq múddetli kreditlash.

Qısqa múddetli kreditlashda kreditler bir neshe aylardan bir jılǵasha bolǵan múddetke beriledi. Bul túrdegi kreditler islep shıǵarıw aylanba fondlari hám mámile fondlarining dóńgelek aylanıwınıń úzliksizligin támiyinleydi. Bizge malumki, aylanba fondlarning dóńgelek aylanıwı derlik barlıq islep shıǵarıw tarawlarında bir jıl hám odan kemrek waqıt dawam etedi. Bir jıl fondlar aylanıwınıń tábiy ólshewi retinde xızmet tiledi. SHuning ushın da bir jıl qısqa hám uzaq múddetli kreditlashning shegarası bolıp xızmet etedi. Qısqa múddetli kreditler óz tábiyaatına qaray tómendegi túrlerge bólinedi:

2. kreditlash ob'ektleriniń ekonomikalıq mánisine qaray:

*tovar materiallıq baylıqları ushın beriletuǵın kreditler;

*ishlab shıǵarıw ǵárejetleri (ónimdiń jańa túrin ózlestiriw, máwsimiy ǵárejetlerdi ámelge asırıw menen baylanıslı ǵárejetlerdi) ushın beriletuǵın kreditler;

*hisob kitaplardı ámelge asırıw ushın beriletuǵın kreditler (akkreditiv ashılǵanda, tayın ónimdi jo'natganda hám basqa jaǵdaylarda ).

2. Tólew múddetine qaray:

*muddatli, múddeti keshiktirilgan hám múddeti ótip ketken kreditler.

3. Kreditni tólew dáreklerine qaray:

*qarz alıwshınıń óz qarjları esabınan ;

*garant aqshalar esabınan ;

*yangi kreditler tartıw esabınan.

4. Támiyinlengenlik principiniń ámel etiwine qaray:

*to'g'ridan-tuwrı támiyinlengenlikke iye bolǵan kreditler;

*egri (qandayda bir kárxana hám shólkem jardeminde) támiyinlengenlikke iye bolǵan kreditler;

*ta'minlanmagan kreditler.

5. Tolıqnatuǵın procent dárejesine qaray:

*o'rtacha (normal ) procent stavkalı ;

*yuqori protsentli;

*past procent stavkalı ;

*foizsiz kreditlerge bólinedi.

Uzaq múddetli kreditlashda, kreditler bir jıldan artıq múddetke beriledi. Uzaq múddetli kreditler tiykarınan tiykarǵı fondlarni tákirar islep shıǵarıw hám olar menen baylanıslı tarawlardı támiyinlewge isletiledi. Házirgi dáwirde uzaq múddetli kreditler bankler tárepinen júdá kem muǵdarda berilsada, olar kapital qoyılmaların, joybarlardı finanslıq támiynlewdiń tiykarǵı deregi retinde mámleketimiz ekonomikasın rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye bolıp atır. Uzaq múddetli kreditler xojalıq shólkemleri tárepinen tómendegi ob'ektler ushın tartinishi múmkin:

• qayta qayta tiklewge kapital ǵárejetlerdi ámelge asırıw ushın ;

• harakatdagi tiykarǵı fondlarni keńeytiw hám moderinizatsiya qılıw menen baylanıslı ǵárejetler ushın ;

• yangi qurılıs hám qosımsha joqarı nátiyjeli ilajlar boyınsha ǵárejetlerdi ámelge asırıw ushın ;

• yangi pán, ilimiy texnika salasında izertlewodlar aparıw hám jetiskenliklerin óndiriske engiziw ushın hám basqalar.

Kredit munasábetleriniń sub'ektleri hám ob'ektine, procent stavkasına hám kreditning háreket sheńberine qaray, kreditning tómendegi ózbetinshe formaları ámeliyatda qollanılıwı múmkin. Bular bank krediti, kommerciya krediti, ist'emol krediti, mámleket krediti, xalıq aralıq kredit. Ámeliyatda kreditning hár bir forması da bir neshe bóleklerge bóliniwi múmkin.

Bank krediti. Ekonomikada keń tarqalǵan kredit munasábetleriniń formalarınan biri bolıp tabıladı. Onıń ob'ekti pul qarjların tikkeley ssudaga beriw procesi esaplanadı. Bank kreditini beretuǵın kredit mákemeleri kreditlash procesin ámelge asırıw ushın Oraylıq bankten arnawlı litsenziya (ruxsatnama ) alǵan bolıwları zárúr. Qarız alıwshı retinde yuridikalıq shaxslar, xalıq, mámleket, shet el mámleket klientleri qatnasıwları múmkin. Kredit munasábetleriniń quralı bolıp, kredit shártnama yamasa kredit shártlesiwi esaplanadı. Bul kredit túri boyınsha alınatuǵın dáramat yamasa stavka tárepler menen kelisilinedi hám bank procenti yamasa ssuda procenti kóriwinde boladı.

Jáhán ámeliyatında bank kreditidan paydalanıwda onıń hár qıylı qásiyetleri esapqa alınadı.

Qısqa múddetli bank kreditleri qarız alıwshı kárxananıń xojalıq iskerliginde aylanba aqshalar etiwmovchiligini toltırıw ushın qollanıladı. Bazar ekonomikası principlerıge uyqas keliwshi bunday processtiń bolıwı ssuda kapitalı bazarında ózbetinshe segment pul bazarınıń júzege keliwine alıp keledi. Qısqa múddetli kreditler fond bazarında, sawda hám xızmetler kórsetiwde, banklararo kreditlash rejiminde kóbirek qollanıladı.

Házirgi sharayatta qısqa múddetli kreditler tómendegi kórsetkishler menen xarakterlenedi:

• kreditlarning júdá qısqa múddetlerge (geyde bir ayǵa shekem múddetke) beriliwi;

• kreditning múddeti hám procent stavkasınıń bir-birine teris proporsional (kreditning múddeti júdá qısqa bolsada, procent stavkası júdá joqarı ) bolıwı ;

• ishlab shıǵarıw salasından kóbirek mámile tarawına xizmet kórsetiw;

Házirgi waqıtta bir jıl múddetke beriletuǵın kreditlerden kommerciya xarakterindegi iskerligin ámelge asırıw, agrar sektorda hám investitsiyalardı talap etiwshi innovciyalıq processlerdi kreditlashda keń paydalanılıp atır.

Uzaq múddetli kreditler tiykarǵı fondlar háreketin támiyinleydi hám olar kredit resurslarınıń úlken kólemi menen ajralıp turadı. Uzaq múddetli kreditler 1 jıldan artıq múddetke, mámleket tárepinen tiyisli finanslıq kepilliklerdi alǵan halda, kreditning múddeti 10 jıl hám odan artıq múddetke uzaytırılıwı múmkin.

Qarzdı tólew usılı.

Qarızdar tárepinen bir rette tolıq summada tolıqnatuǵın kreditler. Bul usıl qısqa múddetli kreditlerdi qaytarıwdıń dástúriy usılı esaplanıp, huqıqıy tárepten rásmiylestiriliwi júdá jón mexanizmge iye boladı, sebebi bul usılda siyasiy gruppalastırılgan procent stavkasın esaplaw mexanizmin qóllaw talap etińmeydi.

Kreditni tólewde kredit shártnamasında kórsetilgen múddet dawamında bolıp bolıp tolıqnatuǵın kreditler bolıwı múmkin. Qarzdı tólewdiń bul usılında kreditni qaytarıwdıń anıq shártleri kredit shártnamada keltirilgen boladı. Kreditni bolıp bolıp tólew usılı kóbinese uzaq múddetli kreditlerdi tólewde isletiledi.

Kredit boyınsha protsentti undirib alıw usılı

Ámeliyatda alınǵan kreditler boyınsha procent stavkaların tólewdiń bir neshe qıylı usılları ámeldegi:

*Kreditni tólew múddeti kelip procent stavkasın da qosıp tólew usılı. Bul usıl bazar ekonomikası jaqsı taraqqiy etken mámleketlerdiń xojalıq shólkemleri iskerliginde keń qollanılatuǵın ananaviy usıl bolıp, ol esap -kitap xarakteri tárepinen ápiwayı boladı. Bul usıl kóbirek qısqa múddetli ssudalarni tólewde qollanıladı.

*Kredit shártnamasında kórsetilgen múddet dawamında bir tegisde qarız alıwshı tárepinen tolıqnatuǵın kredit boyınsha protsentti undirib alıw usılı Ámeliyatda bul usıl uzaq múddetli kreditlerdi tólewde qollanılatuǵın ananaviy usıl bolıp tabıladı hám tárepler kelgenler halda kredit boyınsha procentlerdi tólewge hár túrlı jantasıwları múmkin. Mısalı, kredit uzaq múddetke berilgen bolsa, kredit boyınsha procent stavkasın tólewdi kreditdan paydalanıp baslaǵanınan bir yamasa eki jıl ótkennen keyin belgilep beriw múmkin.

*Qarız alıwshına kredit berilip atırǵan waqıtta kredit ushın tolıqnatuǵın procent tikkeley bank tárepinen ustap qalınatuǵın kreditler. Kredit ushın procent stavkasın bul usılda tólew rawajlanǵan bazar ekonomikası sharayatına uyqas kelmeydi hám ol ushın xarakterli emes. Bul usıl tek sútxorlıq kapitalında isletiledi. Mámlekette ekonomikalıq jaǵday nobarqaror bolǵanında bankler qısqa múddetli kreditlashni hám kreditler boyınsha procentler tólewdi sol usılda alıp barǵanları olar ushın qolay esaplanadı hám ámeliyatda sol usıldan keń paydalanadılar.

Támiyinlengenliktiń bar ekenligi.

Isenimli kreditler hám olardıń qaytarılishini támiyinleytuǵın birden-bir girew forması tikkeley kredit shártnaması esaplanadı. Kredit shártnaması shártleriniń atqarılıwın kredit támiyinlengenliginiń shárti retinde qabıllaw, shet el bankler tárepinen sheklengen kólemde, isenimge iye bolǵan turaqlı klientlerdi qısqa múddetli kreditlash processinde qollanıladı. Uzaq múddetli kreditlashda da berilgen kreditlerdi qamsızlandırıw qılıw shárti menen istisno jol menende qollanılıwı múmkin. Ádetde qamsızlandırıw qılıw, qarız alıwshı esabınan ámelge asıriladı. Biziń ámeliyatımızda bul bazi jaǵdaylarda kommerciya bankleri tárepinen óz shoፆbalarini hám mákemelerin kreditlashda qollanılıwı múmkin.

YAxshi támiyinlengen kreditler. Bunday kreditler zamanagóy bank kreditining tiykarǵı túri retinde támiyinlengen ssudalar esaplanadı. Támiyinlengenlik retinde qarız alıwshınıń hár túrlı forma daǵı múlki, kóbirek - kóshpelis múlki jáne onıń ixtiyoridagi qımbatlı qaǵazlar, basqa múlk formaları bolıwı múmkin. Qarız alıwshı óz minnetlemelerin atqara almaǵan jaǵdaylarda támiyinlengenlik hasası bolǵan múlk bank ixtiyoriga ótedi hám bank onı satıp etkazilgan zálellerdi oraw huqıqına iye boladı. Bank tárepinen berilip atırǵan kredit muǵdarı usınılıp atırǵan támiyinlengenliktiń ortasha bazar baxasınan tómen boladı hám múlk bahası táreplerdiń shártlesiwi nátiyjesinde anıqlanadı.

Kreditning támiyinlengenligi ushın qabıl etiletuǵın múlk tez satılatuǵın, aldın qandayda bir minnetleme boyınsha girewge qoyılmaǵan, kárxanaǵa tiyisli bolǵan múlk bolıwı kerek.

Úshinshi shaxstıń finanslıq kepilligi yamasa kepil adamlıǵı menen beriletuǵın ssudalar. Kredit basqa bir shólkemdiń kepilligi tiykarında beriledi. Kepillik beretuǵın kárxana yamasa shólkem, eger qarız alıwshı kredit shártnamasında kórsetilgen shártlerdi waqtında atqarmasa, sol sebepli bank kórgen zálellerdi orawǵa kepil adamlıq beredi hám iskerlik dawamında haqitatda sonday jaǵday júz bersa óz qarjları esabınan záleldi qoplab beredi. Finanslıq kepil adamlıq beretuǵın tárep retinde yuridikalıq shaxslar, sonıń menen birge túrli dárejedegi mámleket hákimiyatı shólkemleri qatnasıwları múmkin.

Bank kreditining maqsetliligi

Jáhán ámeliyatında ulıwma qandayda bir mútajlikti oraw ushın isletiletuǵın kreditler bar. Bunda bank tárepinen beriletuǵın kreditler qarız alıwshınıń finanslıq resurslarǵa bolǵan túrli mútajliklerin qandırıw ushın óz ixtiyori boyınsha isletiledi. Házirgi sharayatta olar qısqa múddetli kreditlash tarawinde sheklengen tárzde qollanıladı, orta hám uzaq múddetli kreditlashda ulıwma qollanilmaydi. Biziń ámeliyatımızda bankler tárepinen qandayda bir maqsetti ámelge asırıw ushınǵana kreditler beriledi.

Kreditning qaysı maqset ushın berilip atırǵanlıǵı kredit shártnamasında kórsetiledi hám bank tárepinen berilgen resurslar qarız alıwshı tárepinen tek ǵana shártnamada kórsetilgen máseleni sheshiw ushın isletiledi. (mısalı, olinayotgan tovarlar boyınsha esaplawıw, jumıs xaqi tólew hám x. k. ushın ) Qarız alıwshı tárepinen kórsetilgen minnetlemelerdiń aynıwında pitimde kórsetilgen járiymalar qollanıladı.

Qarız alıwshılardıń kategoriyalari.

Óziniń iskerlik sheńberine qaray qarız alıwshı kárxana hám shólkemler bir neshe gruppalarǵa bóliniwi múmkin. Mısalı agrar tarawda kreditler alıwshılar. Bul tarawdıń bolıwı - arnawlı kredit muasasalari - agrobanklarning, keyinirek awıl xojalıǵı tarawlarına xızmet kórsetiwshi basqa bankler Paxtabank, G'allabank hám basqa sol túrdegi banklerdiń tashkil tabıwın belgilep beretuǵın tiykar esaplanadı. Bul bankler iskerliginiń ayriqsha ayrıqshalıqı awıl xojalıǵı óndirisi menen baylanıslı bolǵan máwsimiylikni itibarǵa alǵan halda kreditlash esaplanadı.

Kommerciya tarawı ushın kreditler beriw. Bul tarawdıń boyınsha kreditler sawda hám xizmet kórsetiw salasında iskerlik kórsetiwshi xojalıq sub'ktlariga beriledi. Bul kreditler tez aylanıp keliw ayrıqshalıqına iye bolıp, kommerciyashılar zárúriyatın qandırıwda úlken áhmiyetke iye esaplanadı.

Bank tárepinen kreditler qımbatlı qaǵazlar boyınsha aldı -sotdi operatsiyaların ámelge asırıwshı, fond birjası dáldalshıları : broker, makler, diler firmalarına beriledi.

Kóshpelis múlk ushın ipoteka kreditleri beriliwi múmkin. Olar da ápiwayı, da qánigeliklashgan ipoteka bankleri tárepinen beriledi. Bul házirde shet el ámeliyatında keń tarqalǵan bolıp, hátte birpara dereklerde kreditning bólek forması retinde kórinetuǵın boladı. Biziń amliyotimizda bolsa bul tek ǵana 1996 jıldan baslap keń tarqala basladı. Jekelestiriw procesiniń rawajlanıwı, mulkka iyelik tiykarlarınıń nızamlashtirilishi ipoteka kreditini jáne de gúlleniw tabıwına alıp keldi.

Bankler aralıq kreditler -bank kreditining keń tarqalǵan sırtqı kórinislerden biri. Bankler aralıq kreditning ámeldegi stavkası belgili bir kommerciya banktiń basqa túrler degi ssudalar beriw siyasatın anıqlap beretuǵın zárúrli faktor esaplanadı. Bul normanıń anıq muǵdarı (esap stavkası ) Oraylıq bank tárepinen belgilenedi.

Kommerciya krediti. Ekonomikada kredit munasábetleriniń payda bolıwınıń birinshi formalarınan bolıp, veksel mámilesin payda etken hám naq pulsiz esap kitaplardıń rawajlanıwına járdem bergen. Kommerciya kreditining sub'ektleri retinde yuridikalıq shaxslar : buyım jetkizip beretuǵın hám buyım satıp alıwshı kárxanalar, kreditning ob'ekti retinde sotilayotgan tavar qatnasıw etedi. Kommerciya krediti óziniń ámeliy kórinisin huqıqıy shaxslar ortasında tavar hám xızmetlerdiń tólew múddetin sozıw arqalı satıw formasındaǵı finans xojalıq munasábetlerinde tabadı. Bul kredit formasınıń tiykarǵı maqseti tovarlardı satıwdı tezlestiriw hám sol arqalı payda alıwdan ibarat.

Kommerciya kreditning dástúriy quralı bolıp, qarız alıwshınıń qarız beretuǵınǵa salıstırǵanda finanslıq minnetlemelerin sáwlelendiriwshi veksel esaplanadı. Veksel bul qarız minnetlemesi bolıp, qarız alıwshı óz moynına qarızdı kórsetilgen summada, kórsetilgen orında, belgilengen múddette tólew minnetlemein aladı.

Ámeliyatda vekselning eki túri qollanıladı. Ápiwayı hám ótkerme veksel. Ápiwayı vekselni qarız alıwshı kárxana qarız beretuǵın kárxanaǵa beredi hám tovarlar hám kórsetilgen xızmetler ushın oǵan tólew minnetlemein óz moynına aladı.

Ótkerme vekselda kreditor tárepinen belgilengen tavar hám xızmetler summası onıń tapsırig'iga tiykarınan úshinshi shaxsqa yamasa vekselni kórsetiwshine ótkeriliwi zárúr. Kreditorning vekselda kórsetilgen summanı úshinshi shaxsqa tólew tuwrısındaǵı buyrıǵın ańlatiwshı hújjet ámeliyatda tratta dep da júritiledi.

Kommerciya krediti bank kreditidan tómendegi qásiyetleri menen parıq etedi:

1. Kreditor (qarız beretuǵın ) rolida arnawlı kredit-finans shólkemleri emes, bálki tavar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw hám de satıw menen shuǵıllanatuǵın túrli yuridikalıq shaxslar qatnasıw etedi;

2. Kommerciya krediti tek ǵana tavar formasında beriledi;

3. Kommerciya kreditida ssuda kapitalı, sanaat hám sawda kapitalı menen integraciyalasqan halda háreket etedi. Bul bazar ekonomikası sharayatta túrli qánigeliktegi hám iskerlik baǵdardaǵı kárxanalardı óz ishine alıwshı xolding, finanslıq kompaniyalardıń payda bolıwında óz ámeliy hákisin tabadı ;

4. Berilgen waqıt aralıǵinda kommerciya kreditining ortasha ma`nisi bank payızınıń ortasha stavkasınan mudami kishi boladı ;

5. Qarız beretuǵın hám qarız alıwshı ortasındaǵı shártnama huqıqıy rásmiylestirilganda kommerciya krediti boyınsha tólew (procent stavkası ) bólek anıqlanmaydi. Procent tólewi tavar bahosiga qosılǵan halda rásmiylestiriledi.

Shet el mámleketler ámeliyatında kommerciya krediti keń tarqalǵan. MDH mámleketleri bank ámeliyatında kommerciya krediti qollanilmaydi. Burınǵı birlespe dáwirinde kredit munasábetleriniń rawajlanıwına názer salatuǵın bolsaq, 1930 -32 jıllardaǵı kredit islohatigacha ámeliyatda kommerciya kreditidan paydalanılǵan. Bul kredit tovarlar óndiristiń aǵıl-tegilchiligi sharayatında tovarlardı satıw procesin tezlestiriwde qolay esaplanadı. 30 - jıllarda kreditning bul formasından paydalanıwda malum kemshiliklerge jol qoyılǵanı ushın kredit islohati ótkeriw dawamında bul kreditdan paydalanıw biykar etildi hám xojalıqlar tuwrıdan-tuwrı bank tárepinen kreditlashga ótkerilgen.

Házirgi sharayatta jáhán ámeliyatında kommerciya kreditning tiykarınan 3 túri qollanıladı :

*qayd etilgen tólew múddeti boyınsha kredit;

*tovarlarni sotgandan keyin ǵana qarzdı tólew boyınsha kredit;

*ochiq esapbet boyınsha kreditlash.

Bunda kommerciya krediti shártleri boyınsha, keyingi tavar partiyasın jıberiw, aldınǵı jiberilgen tovarlar boyınsha qarızlardı tólew múddetige shekem ámelge asırılıwı zárúr.

Kárxanalar tárepinen kommerciya kreditidan paydalanıw olar tárepinen bank kreditidan paydalanıwdı biykar etpeydi. Kommerciya krediti bank kreditidan parq qilsada, olardıń háreketi bir biri menen bekkem baylanıslı bolıwı múmkin. Kárxanalar kommerciya kreditidan paydalanǵande, bank krediti kárxana iskerligine tuwrıdan-tuwrı tasir etetuǵın kredit retinde kórinetuǵın bola almaydı. Kommerciya kreditida kárxanalardıń esap kitap schetida qarjları bolmaǵan sharayatta kárxanalar tovarlardı kreditga satıp aladılar. SHuning ushın qarıydar kárxanalar bank kreditiga mútajlik sezmasligi múmkin. Áyne waqıtta buyım satıwshı kárxana iskerliginde ol tovarların kreditga sotganligi ushın aqshaǵa mútájlik sezilishi múmkin. Mine sol sharayatta buyım jetkizip beretuǵın kárxana pul aqshalarǵa bolǵan zárúriyatın oraw maqsetinde kredit alıw ushın bankke shaqırıq etiwi múmkin. Bul hal 30 -jıllar ámeliyatında bank tárepinen qıysıq kreditlash dep júrgizilgen. Qıysıq kreditlash dep júritiliwidıń sebebi sonda, kreditni rasında aqshası etarli bolmaǵan kárxana, buyım satıp alıwshı kárxana alıwı zárúr edi. Buyım satıp alıwshınıń xojalıq iskerligindegi aqshalar etiwmovchiligi buyım jetkizip beretuǵınǵa bank tárepinen kredit beriw jolı menen oralǵan.

YUqorida kórsetilgen kemshiliklerdi esapqa almaǵan halda kommerciya krediti tovarlar satıw procesin tezlestiriwde hám kárxanalardıń aylanba qarjların xojalıq iskerliginen tezirek bosanıwın támiyinlewde úlken áhmiyetke iye.

Tutınıw krediti. Tutınıw krediti óziniń maqseti menen kreditning basqa formalarınan parıq etedi. Onıń ayrıqsha belgisi - fizikalıq shaxslardı kreditlash esaplanadı. Kreditning bul formasında kredit beretuǵın retinde arnawlı kredit mákemeleri menen birge tavar hám xızmetlerdi satıwdı ámelge asıratuǵın fizikalıq shaxslar da bolıwı múmkin.

Tutınıw krediti eki formada : pul formasında yamasa tavar formasında beriliwi múmkin. Fizikalıq shaxslarǵa kóshpelis mulkka iyelik qılıw ushın, qımbat bolǵan emlenishni tólew, hár túrlı tovarlar hám úy-úskene satıp alıw hám basqa mútajliklerdi qandırıw ushın ist'emol kreditleri beriliwi múmkin. Pul formasında tutınıw krediti bankler tárepinen, tavar formasında bolsa tovarlar usaqlap satıw sawdası processinde tólew múddetin sozıw arqalı ámelge asıriladı.

Ózbekstanda házirgi kúnlerde turaq-jay satıp alıw, úy jay qurıw ushın pul formasındaǵı, uzaq múddetli tutınıw krediti hám tavar formasında avtomobil kreditga berilip atır.

Mámleket krediti. Kreditning bul formasınıń tiykarǵı ayrıqshalıqı kredit munasábetlerinde mámlekettiń qatnasuvi bolıp tabıladı. Mámleket kreditida mámleket bir tárepden qarız beretuǵın hám ekinshi tárepden qarız alıwshı retinde qatnasıwı múmkin. Qarız beretuǵın wazıypasın atqara turıp, mámleket, mámleket kredit institutları, atap aytqanda Oraylıq bank arqalı ekonomikanıń hár túrlı tarawların kreditlashni óz moynına aladı. Mámleket tárepinen:

* ekonomikanıń ústivor tarmaqların kreditlash;

* finanslıq resurslarǵa mútajlik sezayotgan mámleket áhmiyetine iye bolǵan anıq tarmaq yamasa regionlarǵa, eger byudjetten finanslıq támiynlew múmkinshiligi tawsılǵan bolsa, waqtınsha paydalanıwǵa aqsha ajratılıwı múmkin.

Odan tısqarı, kommerciya banklerine banklararo kreditler bazarında kredit resursların kim asdı sawda jolı menen yamasa tuwrıdan-tuwrı satıw processinde mámleket tárepinen aqshalar waqtınsha paydalanıwǵa beriliwi múmkin.

Mámlekettiń qarızları kóbeygen jaǵdaylarda mámleket byudjeti kemislikin finanslıq támiynlew maqsetinde, mámleket qarız alıwshı retinde, mámleket qarızların jaylastırıw procesin ámelge asıradı.

Mámleket kreditining xarakterli ayrıqshalıqı sonda, mámleket tárepinen alınǵan qarız aqshalar islep shıǵarıw fondlari aylanıwında yamasa materiallıq baylıqlar jaratıwda qatnasıw etpeydi. Bul aqshalar mámleket qarızların oraw ushın isletiledi.

Mámleket ǵáziyne minnetlemelerin shıǵarıw, finans bazarlarında mámleket qımbatlı qaǵazların jaylastırıw, mámleket zaemlarini shıǵarıw hám satıw jolı menen banklerdiń xalıqtıń hám basqa finans - kredit institutlarınıń pul qarjların yig'adi hám olardı mámleket qarızı hám byudjet kemislikin orawǵa (finanslıq támiynlewge) sarplaydı.

SHuni atap ótiw zárúrki, ótiw dáwirinde mámleket krediti tek ǵana finanslıq resursların tartıw deregi retinde emes, bálki tejewdi oraylasqan kredit sisteması arqalı tártipke salıwdıń nátiyjeli quralı retinde isletiliwi kerek.

Xalıq aralıq kredit. Kredit munasábetleriniń xalıq aralıq kólemde (mámleketlikler ortasında ) ámelge asırılıwı xalıq aralıq kreditning júzege keliwine alıp keledi. Xalıq aralıq kreditga xalıq aralıq kólemde háreket etiwshi kredit munasábetleri toplawı retinde qaraw zárúr. Kreditning bul formasınıń tikkeley qatnasıwshıları milletleraro finans-kredit institutları, tiyisli mámleket hákimiyati, kredit shólkemleri hám bólek yuridikalıq shaxslar bolıwı múmkin.

Xalıq aralıq kredit bir mámleket, sol mámleket banki, yuridikalıq shaxsı tárepinen ekinshi bir mámleketke, onıń banklerine, basqa yuridikalıq shaxslarına múddetlilik hám tólewlilik tiykarında beriletuǵın kredit esaplanadı.

Xalıq aralıq kredit mámleket hám xalıq aralıq institutlar qatnasqan munasábetlerde pul (valyuta ) formasında, sırtqı sawda iskerliginde bolsa tavar formasında bolıwı múmkin.

Xalıq aralıq kredit tómendegi qásiyetleri menen xarakterlenedi:

qarız alıwshı hám qarız beretuǵın retinde mámleket shólkem hám mákemeleri, bankler, kompaniyalar, xalıq aralıq valyuta kredit shólkemleri qatnasadılar ;

qarızǵa alınǵan aqshalar qarız alıwshı mámleket tárepinen dáramat keltiretuǵın kapital retinde isletiledi;

qarız beretuǵın mámleketke tolıqnatuǵın ssuda payızınıń deregi qarız alıwshı mámleket xalqı tárepinen jaratılǵan milliy dáramat esaplanadı.

Xalıq aralıq kredit jergilikli kredit menen bir qatarda fondlar aylanıwınıń barlıq basqıshlarında qatnasadı.

Xalıq aralıq kredit xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetler sheńberinde tómendegi funksiyalardı atqaradı :

*mamlakatlar ortasında kapitaldıń qayta bólistiriliwin támiyinleydi;

*kapitalning konsentraciyalashuviga hám oraylashuviga sharayat jaratadı jáne bul processni tezlestiredi;

*har qıylı valyutalarda xalıq aralıq esap -kitaplardı aparıwda mámile ǵárejetlerin qısqartiradi.

Xalıq aralıq kreditler xarakteri boyınsha - mámleketlikleraro, jeke, firma kreditlerine;

forması boyınsha - mámleket, bank, kommerciya ;

sırtqı sawda sistemasında tutqan ornı boyınsha - kiripti kreditlash, importtı kreditlashga;

múddeti boyınsha -qısqa múddetli-1 jılǵasha, orta múddetli -1 jıldan 5 jılǵasha, uzaq múddetli -5 jıldan artıq múddetke;

ob'ekti boyınsha - tavar hám valyuta ;

támiyinlengenligi boyınsha - tavar -materiallıq baylıqlar menen yamasa hújjetler menen támiyinlengen kreditlerge bólinedi.

Tavar formasında beriletuǵın xalıq aralıq kredit yamasa firma kreditleri kommerciya kreditining xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetler salasında qollanılıwı esaplanadı hám bir mámleket firmasınıń tavarı ekinshi mámleket firmasına kreditga - tólew múddeti keshiktirilib satıladı. Bul process ádetde tratta (ótkerme veksel) menen rásmiylestiriledi. Kiripti kreditlashda mámleket tárepinen subsidiya ajıratılǵanlıǵı ushın firma kreditleri boyınsha procent stavkaları ádetde procent stavkalarınıń bazar bahosidan tómen boladı.

Xalıq aralıq bank kreditleriniń bank kirip kreditleri (shet el importyorlarga jeke kommerciya bankleri, arnawlı sırtqı sawda bankleri tárepinen beriletuǵın kredit), evrokredit (iri kommerciya bankleri tárepinen evrovalyuta bazarı resursları esabınan evrovalyutada, 2 jıldan 10 jılǵasha bolǵan múddetke, ózgeriwshen procent stavkada kreditler beriw) sıyaqlı túrleri bar.

Xalıq aralıq mámleket krediti óz-ara shártlesiw tiykarında rawajlanǵan mámleketler tárepinen rawajlanıp atırǵan mámleketlerge tavar yamasa valyuta formasında, procent tólew yamasa procent tolıqmaslik shárti menen, uzaq yamasa qısqa múddetke beriledi.

Xalıq aralıq valyuta - kredit shólkemleriniń kreditleri qısqa múddetli - 1 jılǵasha (xalıq aralıq valyuta fondining kreditleri), orta múddetli - 5 jılǵasha (Jáhán tikleniw hám rawajlanıw banki) hám uzaq múddetli - 20 jılǵasha (Evropa tikleniw hám rawajlanıw banki hám basqalar ) kreditler beriwi múmkin Xalıq aralıq valyuta -kredit shólkemlerinen alınǵan kreditler jeke kommerciya banklerinen alınǵan kreditlerden (bul kreditler boyınsha ortasha procent stavkası jılına 7-9% ni skólkemlestiredi.) arzanǵa túsedi.

Sútxorlıq krediti. Kreditning ayriqsha forması. Shet elde bul tariyxan keń tarqalǵan kredit bolıp esaplanadı. Ámelde sútxorlıq krediti Oraylıq bank tárepinen tiyisli litsenziyaǵa iye bolmaǵan fizikalıq shaxslar, sonıń menen birge xojalıq jurgiziwshi sub'ektler tárepinen aqshalardı waqtınsha paydalanıwǵa beriw jolı menen ámelge asıriladı. Sútxorlıq krediti ssuda payızınıń joqarı stavkası menen xarakterlenedi (120 -180%). Milliy kredit sisteması infrastrukturasi rawajlanıwı hám hámme túrdegi potensial qarız alıwshılarǵa kredit resurslardan paydalanıw huqıqın támiyinlew nátiyjesinde sútxorlıq krediti ssuda kapitalı bazarınan joǵaladı.

Xojalıq sub'ektlerin kreditlash mexanizmin jetilistiriw jollıq.

Bilgenimizdey, kommerciya banklerinde kreditlash procesin shólkemlestiriwdiń tiykarǵı kriteryalarınan biri onıń normativ-huqıqıy tiykarınıń qaysı dárejede jaratılǵanı bolıp tabıladı. Respublikamız kommerciya bankleri kredit iskerliginiń huqıquy hasası bolıp, Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı tárepinen qabıl etilgen bank iskerligine tiyisli nızamlar, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń húkimleri, Ministrler Mekemesiniń qararları hám de Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tárepinen qabıl etilgen normativ hújjetler kompleksi esaplanadı.

Kreditlash procesi Ózbekstan Respublikasınıń Bankler hám bank iskerligi tuwrısındagi nızamınıń 4-zatsına tiykarınan tómendegi principler arqalı ámelge asıriladı :

♦ qaytariliwi;

♦ procentliligi;

♦ muddetliligi.

Bunnan tısqarı kreditning belgili bir maqsetke jóneltiriliwi hám támiyinlengenligi da princip dárejesinde áhmiyetli bolıp tabıladı.

Ózbekstan Respublikasında ekonomikanı erkinlestiriw hám reformalaw siyasatı ekonomikanıń barlıq tarmaqları qatarı bank sistemasında da keń kólemde ámelge asırılıp atır.

Kreditlew procesin shólkemlestiriw, kárxana hám shólkemlerdiń finanslıq jaǵdayın analiz qılıw sıyaqlı máselelerdi tuwrı ámelge asırıw kredit riskı dárejesin tómenletiwge, hám de bank kredit portfelin sapasın jaqsılanıwına unamlı tásir kórsetedi.

Ǵárezsizlik jıllarınıń baslarında tashkil etilgen bank sisteması bazar ekonomikası principlerıge uyqas keliwshi bank sistemasınıń baslanǵısh nawqanpoyasi retinde iskerlik baslaǵan.

Bankler tárepinen ajıratılǵan kredit qoyılmaları qaldıg'i bolsa 30, 5 procentke ósip, 2013 jıldıń 1 yanvar jaǵdayına kóre 20, 4 trln. so'mni quradı

Ajıratılǵan kreditlerdiń 85, 8 procenti ishki derekler esabına berilgen bolıp, sırtqı qarızlar tiykarınan uzaq múddetke, tiykarınan ekonomikanıń strategiyalıq tarmaqların modernizaciyalaw, kishi biznes hám jeke isbilermenlik sub'ektlerin qollap-quwatlaw boyınsha investitsiya joybarların finanslıq támiynlew ushın tartinmoqda.

Banklerdiń ulıwma kredit portfelinde uzaq múddetli kreditlerdiń úlesi bolsa, 76, 8 protsentti shólkemlestirip, olardıń kólemi 2011 jıldaǵına salıstırǵanda 30, 7 procentke asdı.

YAratilgan qolay investitsiyalıq ortalıq, atap aytqanda, banklerdiń kredit portfeli quramında uzaq múddetli investitsiyalıq finanslashning úlesine qaray siyasiy gruppalastırılgan payda salıǵı stavkalarınıń engizillıgi kommerciya bankleriniń investitsiyalıq aktivligin asırıwǵa xizmet etip atır.

Banklerdiń investitsiya kreditleri ústin turatuǵın túrde

ፆ 2011-2015 jıllarda sanaattı rawajlandırıw, «2012 jilgi Investitsiya programması» hám de tarmaqlardı modernizaciyalaw, jergiliklilestiriw hám aymaqlardı rawajlandırıw mámleket programmalarına kiritilgen joybarlardı qollap-quwatlawǵa, kishi biznes hám jeke tadbikorlik sub'ektleri tárepinen minitexnologiyalarni satıp alıwǵa jóneltirilip atır.

2012 jılda kárxanalardı modernizaciyalaw, texnologiyalıq hám texnikalıq tárepten qayta úskenelew maqsetlerine kommerciya bankleri tárepinen jámi 5 760 mlrd. sum yamasa 2011 jıldaǵına salıstırǵanda 1, 3 esege kóp investitsiya kreditleri ajıratıldı.