«audit» kafedrasi «Ichki audit» fanidan

5.2. Mulk va majburiyatlar inventarizatsiyasi
Ichki auditni o’tkazishda auditor tomonidan moddiy aktivlarni (ishlab chiqarish zahiralari, pul mablag`lari, asosiy vositalar va boshqalarni), boyliklar inventarizatsiyasini jismoniy tekshirish, ko’rik, va qayta hisobdan o’tkazish, shuningdek hisob-kitoblar va majburiyatlar inventarizatsiyasi hamda balansning boshqa moddalari qayta hisob-kitobi kabilardan keng foydalaniladi.
Inventarizatsiya o’tkazishni tartibga soluvchi asosiy me`yoriy hujjatlar quyidagilar hisoblanadi: Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun; “Inventarizatsiyani tashkil etish va otkazish” nomli 19-son BHMS.
Inventarizatsiya o’tkazish ko’rsatmalariga binoan inventarizatsiya bir nechta bosqichlarda o’tkaziladi. Har bir bosqichda tegishli birlamchi hujjatlar tuziladi. Bunda birinchi bo’lib Inventarizatsiya o’tkazish to’g’risidagi buyruqlar (qaror, farmoyish) bajarilishi ustidan nazorat jurnalida ro’yhatga olinadigan Inventarizatsiya otkazish to’g’risida buyruq (qaror, farmoyish) chiqariladi. Keyin esa haqiqatda mavjud mulklar va moliyaviy majburiyatlar hisobi to’grisida ma’lumotlar beruvchi inventarizatsiya ro’yhati va aktlar to’ldiriladi. Inventarizatsiyaning keyingi bosqichida esa buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida aks ettirilgan natijalar tekshiruv natijalari bilan taqqoslanadi. Asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, tovar-moddiy boyliklar, tayyor mahsulot va boshqa boyliklar natijalrini aks ettirish uchun taqqoslama vedomostlar tuziladi. Asosiy vositalarning tugallanmagan ta`mirlash, kelgusi davr xarajatlari; pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar va qat’iy hisobda turuvch hujjatlar blanki mavjudligi inventarizatsiyasini rasmiylashtirish uchun taqqoslama vedomost va inventarizatsiya ro’yhatlar ko’rsatkichlari birlashtirilgan yagona registrlar foydalanilishi mumkin. Inventariatsiya yakunida uning to’g’ri o’tkazilganligi tog’risida nazorat tekshiruvi o’tkazilishi mumkin. Bunday tekshiruvlar natijalari dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi va inventarizatsiya to’g’ri o’tkazilganligi nazorat tekshiruvi hisobi jurnalida ro’yhatdan o’tkaziladi. So’nggi bosqichda hisobot yilida o’tkazilgan inventarizatsiya natijalari aniqlangan inventarizatsiya natijalari vedomostida birlashtiriladi (№ INV-26 shakl).
Ichki audit mutaxassislarining inventarizatsiya komissiyasi tarkibida tashkilot boshqaruv vakillari, buxgalteriya, muhandislik, texnologik va boshqa xizmat vakillari qatorida mulk va moliyaviy majburiyatlar inventarizatsiyasida ishtirok etishi ko’zda tutilgan.
Ichki audit mutaxassisi inventarizatsiya jarayoni boshlanishidan oldin, korxonaning hisob siyosati tarkibida inventarizatsiya o’tkazish tartibi mavjudligini hamda bu tartibning tarkibi uslubiy ko’rsatma talablariga mos kelishini tekshirishi shart.
Bu ko’rsatmalarga mos ravishda korxonada rahbar buyrug’i yoki farmoyishiga asosan ishchi va doimiy faoliyat yurituvchi inventarizatsiya komissiyasi tashkil etiladi. Ishchi inventarizatsiya komissiyasining vazifalari quyidagilardir:

• 
  korxonaning mulk va pul vositalari inventarizatsiyasini o’tkazish;
  
• 
  inventarizatsiya natijalarini aniqlashtirishda qatnashish;
  
• 
  tovar-moddiy qimmatliklar va pul vositalarini saqlashni tashkil qilish bo’yicha berilgan takliflarni ishlab chiqish;
  
• 
  inventarizatsiya o’tkazilayotgan ob’yekt inventarizatsiya ro’yhati va inventarizatsiya o’tkazilayotgan ob’yektni o’rganish natijalari bayonnomasini rasmiylashtirish.
  

Inventarizatsiya boshlangunga qadar ichki audit mutaxassasi quyidagilarni aniqlashi zarur:

• 
  ushbu ob’yektda qanday vaqt oralig’ida inventarizatsiya o’tkazilganligini aniqlash;
  
• 
  ushbu ob’yektda avval o’tkazilgan inventarizatsiya bo’yicha buxgalteriya hujjatlarini tekshirish;
  
• 
  tovar-moddiy boyliklarning nomenklaturasi va hajmi bilan tanishib chiqish;
  
• 
  qimmatbaho tovar-moddiy boyliklarni aniqlash;
  
• 
  tovar-moddiy boyliklarni hisobga olishning mavjud bo’lgan tizimini tahlil qilish;
  

-boyliklarni hisobga olish tizimidagi kuchli va kuchsiz tomonlarni aniqlash.
Inventarizatsiya o’tkazilayotganda kuzatish yoki metodik rahbarlik qilish holatida (komissiya tarkibida ishtirok etmasdan) auditor nazorat vositalarining ishonchliligini ta’minlash maqsadida quyidagilarga amal qilishi lozim:
-nazorat o’lchovlarida ishtirok etish (o’lchab ko’rish, qayta hisoblash va boshqalar);
-eskirgan, ishlatilmaydigan yoki kam ishlatiladigan tovar-moddiy boyliklar bor yoki yo’q ekanligini aniqlash;
-omborda boshqa yuridik yoki jismoniy shaxslarga tegishli boyliklar alohida saqlanayotganligi va ularning alohida ombor hisobi hamda buxgalteriyada balansdan tashqari hisobvaroqlarda yuritilayotganligini tekshirish.
Auditor noqonuniy operatsiyalar, hattoki, to‘g‘ri tuzilgan tashqi hujjatlar ham mavjud bo‘lishi mumkinligini yodda saqlashi lozim. Shuning uchun tekshiruv davomida pul va tovar-moddiy boyliklarni qabul qilishdagi imzolarning haqiqiy ekanligini tasdiqlash uchun imzo egalarini chaqirishi tavsiya etiladi. Hujjatlarni yaxshi yorug‘lik sharoitida (kunduz kuni) ko‘zdan kechirish tavsiya etiladi. Ko‘zdan kechirishda hujjatning old hamda orqa tomonlari e'tiborga olinadi.
Inventarizatsiya natijalari inventarizatsiya yakunlangan oyda va yillik hisobotda aks ettirilishi lozim.
Mulkning mavjudligi va saqlanish tartibining uzluksiz nazoratini ta'minlash maqsadida korxonalarda inventarizatsiya davri oraliqlarida tanlanma inventarizatsiya o‘tkazilishi mumkin. Ularning o‘tkazilishi yalpi inventarizatsiya o‘tkazishdan farq qilmaydi, ammo tekshiruv boyliklarning alohida nomlari bo‘yicha o‘tkaziladi.
Tanlanma kuzatuvning bir ko‘rinishi bo‘lgan nazorat tekshiruvi yalpi inventarizatsiyadan so‘ng uning sifatini aniqlash maqsadida o‘tkazladi.
Rejalashtirilmagan inventarizatsiya korxona rahbari farmoyishiga binoan favqulodda o‘tkaziladi.
Inventarizatsiyalar o‘tkazish va inventarizatsiya materaillarini tekshirishda quyidagi xatolilarga yo‘l qo‘yilishi mumkin:
- invenatrizatsiya o‘tkazishda noqonuniy o`tkazilishi (inventarizatsiya komissiyasi to‘g‘risidagi buyruqlarning mavjud bo‘lmasligi, komissiya tarkibida moddiy javobgar shaxslarning mavjud emasligi);
- inventarizatsiya o‘tkazilayotganda alohida komissiya a'zolarining almashtirilishi;
- inventarizatsiya komissiyasi raisining moddiy javobgar shaxsdan belgilangan shakldagi tilxatni olmasdan inventarizatsiyani o‘tkazish;

• 
  inventarizatsiya o‘tkazilgunga qadar moddiy javobgar shaxsdan tovar-pul hisobotning olinmaganligi;
  
• 
  komissiya a'zolari tomonidan hisobotga ilova qilingan kiruvchi hamda chiquvchi hujjalarga viza qo‘yilmaganligi;
  

- inventarizatsiya o‘tkazilgunga qadar tovarlar mavjud bo‘lgan, alohida kirish eshigiga ega yordamchi va alohida xonalarning tamg‘alanmaganligi;
- inventarizatsiya o‘tkazishning davriyligiga amal qilmaslik — inventarizatsiya o‘tkazish uzoqroq davrga ko‘chiriladi;
- inventarizatsiya tovar-moddiy boyliklarning qoldiqlari ro‘yxatini to‘ldirish tartibining buzilishi bilan o‘tkaziladi;
- inventarizatsiya tovar-moddiy boyliklarining dastlabki hisobi va o‘lchab ko‘rilishisiz o‘tkaziladi (ma'lumotlar ro‘yxatga moddiy javobgar shaxs so‘zlari yoki ombor hisobidan olinadi);

• 
  inventarizatsiya narxlarning haqiqiyligi tekshirilmasdan o‘tkaziladi;
  
• 
  inventarizatsiya o‘tkazish aniq me`yoriy hujjatga asoslanmasligi.
  

Hisob-kitoblar inventarizatsiyasini o‘tkazish ichki audit mutaxassislaridan asosiy professional tayyorgarlikni talab etadi.
Bu jarayonga banklar va boshqa kredit muassasalari bilan hisob-kitoblar, byudjet bilan hisob-kitoblar, xaridor va mol yetkazib beruvchilar, hisobdor shaxslar, xodimlar, boshqa debitorlar va kreditorlarga taalluqli hisob-kitoblar tekshiriladi.
Balans bo’linmalari bo’yicha qarzdorlik qoldig’i to’g’ri ko’rsatilganligini tekshirish muhim hisoblanadi. Buning uchun hisob kitobni ko’rsatuvchi analitik hisob tekshirilayotgan vaqtdagi qoldiq holati va balans moddalari qoldiqlarga ajratiladi, so’ng esa hisob-kitobning har bir turi tekshiriladi. Ichki audit mutaxissisi quyidagilarni aniqlashi lozim:

• 
  qarzdorlikning sabablari va uning aybdorlarini; uning vujudga kelishi davri va qaytarilishi ehtimolligi;
  
• 
  da’vo muddatining o’tib ketmaganligi;
  
• 
  qarzdorlikni so’ndirish bo’yicha qanday choralar ko’rilganligi;
  
• 
  teskari tekshiruvlar o’tkazilganmi;
  
• 
  o‘zaro hisob-kitob bo‘yicha dalolatnomalar tuzilganlik holati; debitorlar o’z qarzlarini tan olgan qarzdorlikni so’ndirish grafigi mavjudligi;
  
• 
  shartnomaviy kelishuvlarning amalda bajarilishi ustidan nazorat olib borilganlik holatini;
  
• 
  da’vo ishlari olib borilganligi.
  

Hali talab qilinmayotgan kreditorlik qarzlari ham tekshirilishi kerak. Bunga buxgalteriya balansida debitorlik qarzlari kreditorlik yo‘li orqali berkitilmayotganligini aniqlash joiz.
Boshqa debitorik qarzdorligi tahlilida quyidagilarni tekshirish muhim hisoblanadi:

• 
  Tashkilot yoki firma ishchilarining asosiy vosita va inventarlardan foydalanishdagi qarzlari;
  
• 
  Oldindan to‘lovni amalga oshirmasdan turib moddiy boylikni chiqarilganligi;
  
• 
  Bo‘shatilgandan so‘ng maxsus ish kiyimining qaytarilmaganligi va boshqalar.
  

Ichki nazoratchilarning asosiy e'tibori inventarizatsiya hisobi natijalariga qaratilmog’i lozim.
Buxgalteriya hisobida inventarizatsiya natijalari u yakunlangan oyda aks ettiriladi.
Yillik inventarizatsiya natijalari (xulosalari) yillik hisobotga kiritiladi. Buxgalteriya hisobida inventarizatsiya natijalarini aks ettirish quyidagicha amalga oshiriladi:
- Mol-mulkning ortiq qismi inventarizatsiya amalga oshirilgan sanadagi bozor narxlarida hisobga olinib, moliyaviy natijalarda bayon etiladi;
- Mol-mulk kamomadi va uning tabiiy buzilish me`yorlaridan ortiqcha qismi xarajatlarda kiritiladi. Mol-mulkning tabiiy me`yor holatidan oshgan darajasidagi kamomad aybdor shaxslarga yuklatiladi. Agar aybdor shaxslar aniqlanmagan bo‘lsa yoki sud ulardan kamomadni talab qilishdan bosh tortsa, kamomad mol-mulk kamomadlaridan moliyaviy natijalarga o‘tkaziladi. O‘zaro hisob-kitoblarni amalga oshirishda umumiy shartlar va bir turdagi tovarni belgilangan vaqtda belgilangan shaxs olib boradi. Kamomad aniqlangan vaqtda ushbu kamchilik aybdor shaxslarga yuklatiladi;