Agrobiocenoz diyqanshiliqta ju'zege keletug'in biocenoz

1-LEKTSIYA. PANNIN QANIGELIK USHIN AHMIYETI. TOPIRAQ PAYDA BOLIW PROTSESSI. TOPIRAQTIN MORFOLOGIYALIQ BELGILERI, DUZILISI HAM MEXANIKALIQ QURAMI

Pa`nnin` maqseti – тopiraqtin` kelib shig`iwi, qurami, qa`siyetleri, onin` o`nimdarlig`in uyreniw, tiklew, saqlaw,  ko`beytiw, aqilg`a muapiq paydalaniw, qorg`awdi uyretiw, o`simliklerdin` biologiyaliq qa`sietleri ha`m topiraq iqlim sharayatlarin esapqa alg`an  jag`dayda  aqilg`a muapiq paydalaniw, mol ha`m sapali zuraat jetistiriw usillarin jaratiw.

Pa`nnin` wazipasi - Topiraqtin` qa`sietlerin ha`r ta`repleme uyreniw ha`m usi negizde awil xojalig`i qurallarinan tuwri ha`m aqilg`a muapiq paydalaniw, topiraq o`nimdarlig`in` o`siriw, sapasin jaqsilaw, bonitirovkasin, ekonomikaliq bahasin, qorg`iliwin biliw. Eginlerden mol ha`m sapali o`nim jetistiriwdi tikkeley sug`arilatug`in diyxanshiliq sharayatinda amelge asiriwdi uyreniw; eginlerden berekeli paydalaniw, eginlerdin` o`siwi, rawajlaniwi ha`m o`nimdarlig`in basqariw, ta`biyi ortaliqti ximiyaliq zatlar menen pataslaniwinin` aldin aliw mashqalalarin sheshiw.

   Topiraqtaniu - topiraq haqqinda ilim. Bul ilim topiraqtin` kelip shig`iui, qa`siyetleri, geografiyaliq jaylasiwi ha`m topiraqtan ratsonal paydalaniw oni qorg`au ma`selelerin sheshiwdi uyretedi.

Topiraq - dep o`nimdarliqqa iye jer qabig`inin` joqari qatlamina aytiladi. Bul qatlamda ha`r qiyli organizimler jasap ha`m organikaliq zatlar boladi.Topiraq haqqinda tu`sinik penen onin` o`nimdarlig`i haqqindag`i tusinik bir tutas baylanista. Topiraqtin` o`nimdarlig`i - degenimizde onin` biologiyaliq, fizikaliq ha`m  ximiyaliq qa`siyetleri arqasinda o`simliklerdin` aziqliq elementlerge ha`m suwg`a bolg`an talabin qanaatlandiriu qabiletin tusinemiz. Osimlikke kerekli bolgan aziq elementlerdi ha`m suwdi topiraqtin` qa`siyetin jaqsilaw arqali basqariladi.

Topiraq haqqinda empirikaliq  mag`liumatlar diyxanshiliqtin` rawajlaniuinan baslap payda bola basladi. !yemgi Qitayda, Egipet, Indiya, Vaviloniya, Avstriyada topiraqqa  qiy-da`ris, ha`k salip o`nimdarlig`in artiriwg`a bolatug`inlig`in bilgen. Aristotel`  ha`m onin` sha`kirti Teofrast (b. e. sh. 1V a`sir) shig`armalarinda topiraqtin` o`nimdarlig`in artiriu ushin geypara usinislar keltirilgen. Topiraqtaniu ilim retinde  XV111 a`sirdin` aqirinda qa`liplesti. Sanaattin` rawajlaniui menen ulken qalalar ushin aziqliq zatlar ha`m saanat ushin shiyki zatlar ko`p kerek bola basladi. Sonliqtanda topiraq o`nimdarlig`in arttiriw kun ta`rtibine keldi. X1X a`sirdin` basinda nemets ilimpazi A Teer o`simlikler gumus penen auqatlanadi degen teroriyani islep shiqti. 1840 jili Yu. Libixtin G`Ximiyani diyxanshiliqqa ha`m o`simlikler fiziologiyasinda qollang`anda G` degen kitabi shiqti. Bul kitapta o`simlikler mineral zatlar menen aziqlanatug`inlig`i da`lillenip  mineral to`ginlerdi qollaniudi usinis etti.

Vasiliy Vasil`evich Dokuchaev (1847-1903) topiraqtaniu iliminin` tiykarin saliwshi ilimpaz. Onin` G`Rus qara topiraqlariG` atli monografiyasi 1883-jili jariqqa shiqti. Bul kitapta qara topiraqtin` kelip shig`iui, qa`siyetleri ken`isilikte o`zgeriui aship ko`rsetilgen. Ol topiraqtin` o`zinshe ta`biyg`iy tariyxiy dene ekenligin xem topiraq 5 faktordin` ta`sirinde payda bolatug`inin da`liyllep berdi:  

     Ana jinis, O`simlik ha`m hayuan organizimleri, Klimat, Rel`ef, Sol jerdin` jasi.

V.V. Dokuchaev topiraqtin` zonalliq jaylasiu nizamlarin ashti. Dokuchaevtin` ilimiy jumislari o`ndiris ma`selelerin sheshiw ushin bagdarlang`an edi. Sol uaqitlari tez-tez bolip turatug`in qurg`aqshiliqlar vodorazdeller ha`m da`r`ya boylarindag`i tog`aylardin` ko`p shabiliuinan payda bolatuginin ilimiy jaktan delellep ko`rsetti. Qurg`aqshiliqqa qarsi suw saqlag`ishlar kuriu, der`ya jag`alarina terekler egiw,  qumlarda o`simlikler o`siriu. Pavel Andreevich Kostichev (1845-1895) topiraqtag`i gumustin` mug`dari o`simlik qaldiqlarinin`  mikroorganizimler ta`sirinde  tarqaliuina baylanislilig`in ko`rsetti. N.M.Sibirtsev (1870-1900) topiraq klassifikatsiyasin jaratip zonal, introzonal ha`m azonal dep klasslarg`a bo`ldi. K.D.Glinka (1877-1927) Genezis, geografiya ha`m klassafikatsiya. Topiraqtaniu  kitabi 7-ret qayta basilg`an. K.K.Gedroyts (1872-1932) topiraqtin` soriushiliq  kabiletin izertlep qishqil topiraqlarda izvest ha`m fosforitti qollaniudi, solonetslerdi gipisleudi oylap tapti. Gedroyts ta`repinen islep shig`ilg`an topiraqti loboratoriyaliq analizlew metodlari ha`zirgi deyin qollaniladi. V.R.Vil`yams (1872- 1939) topiraq strukturasin jaqsilauda diyxanshiliqta ko`p jilliq ot sho`plerdi qollaniw teoriyasin (ulken geologiyalik i kishi biologiyaliq zat aylanis) islep shikti. Ozbekistan Respublikasi territoriyasinin` topiraqlarin u`yreniude rus ilimpazlarinin` roli ulken K.D.Glinka (1923) “Pochvi Rossii i prilegayushix stran”, “Pochvi Turkestana” S.S.Neustruev i  V.V. Nikitin (1927).O`zbekistanda topiraktaniu ha`m geobotanika inistituti 1920 jili SAGU janinda du`zilgen. Bul instituttin` birinshi shalkemlestiriushisi N.A.Dimo. Qarakalpakstan topiraklari hakkinda daslepki magliumatlardi         I.P.Gerasimov, Ivanova E.N. Tarasov D.I. lardin  G`Pochvenno- meliorativniy ocherk del`ti i dolini r Amudar`iG` M - L 1935 j kitabinan aliuga boladi.

O’zbekistan topraqlarin uyreniwde  A. Dimo, I.P. Gerasimov, E.I.Ivanova, A.Orlov, I.N.Antipov - Karataev, M.A.Pankov, N.V.Kimberg, M.U.Umarov, A.M.Rasulov, M.B.Baho-dirovlardin` qosqan miyneti ju`da` ko`p.

Metamorfik taw jinislari basim ha`m temperatura ta`sirinde magmatie ha`m sho`gindi taw jinislarinan jer astinda payda boladi. Joqari basim ha`m temperaturada magmatik ha`m sho`gindi taw jinislari perekristalizatsiya bolip slanetslerge yag`niy plastinka ta`rizli duziliske iye boladi. Olarg`a gneysler, mramor ha`m tag`i basqalar jatadi. Misali, mramor-tig`iz kristalliq poroda rixliy izvestnyaklardan payda bolg`an. Aq mramor -taza izvestnyaklardan. Temir oksidleri, mramorlarg`a qizil ren` beredi al uglerodli zatlar qara sur ren`.

 Sho`gindi taw jinislari  magmatikaliq taw jinislarinin` unirap suw ha`m samal muz ta`sirinde ha`r qiyli uzaqliqqa aparip jatqizg`an taw jinislari. Jer sharinin` ko`pshilik bo`leginde topiraqlar usi sho`gindi taw jinislarinan payda bolg`an. Topiraq payda bolg`an taw jinisi sol topiraqtin` ana jinisi dep ataladi. Misali Amuda`r`yanin` alip kelgen qum ha`m ilaylari usi jerge qayir topiraq ana jinisi esaplanadi. To`rtlemshi da`uirge deyingi a`yiemgi taw jinislari o`zinin` geuikligin joyitqan ha`m qatti porodalar. Jas to`rtlemshi da`uirde payda bolg`an sho`gindi taw jinislarinin` qa`siyetleri (bos jumsaq duzilisi,geuikligi suu o`tkizgishligi suwdi uslap turiushilig`i,sin`diriu) topiraq payda boliuina qolayli jaqday tug`izadi payda boliu usilina qarata barliq sho`gindi taw jinislari mexanikaliq,ximiyaliq ha`m organikilik bolip ushke bo`linedi. Mexanikaliq jatqiziqlar(sho`gindiler,taw jinislarinin` muzliqlar qar suwi yamasa temperatura ta`sirinde mexanikaliq sinip unirauinan payda boladi.Unirag`an taw -jinislari sol jerde qalsa - elyuviy jauin ha`m qar suwlar menen taw qarlarinin`  etegine jatkizilsa delyuviy dar`ya suulari menen akelip jatkizilsa allyuvial jatkiziklar delinedi. Topiraqtin` grunt qatlaminin`.Topiraqtin` profilaktikaliq differentsialaniwi juda` a`zzi.Topiraqtin`   rel`fleri pa`s jerlerde moxtin` astinda payda bolg`an.Torfli gorizontali bar al ko`riner ko`rinbes qalin`lig`i 1-3 sm,profilaktikanin` joqarisinda gumde 3-4%  pitile jer sati bo`liminen turadi.

Biologiyaliq protsessler na`tiyjesinde topiraqta juda` ko`p ximiyaliq elementler, a`sirese azot, fosfor, kukirt usag`an o`simlikler ushin za`rur aziq elementler toplanadi. Azot ha`m fosfor, tiykarinan, topiraqtin` ustingi qatlamlarinda ko`p toplanadi.

Zatlardin` biologiyaliq aylanisi sebepli organikaliq zatlardin` payda boliwi ha`m bo`liniwi, sonday-aq, o`simlikler menen haywanlar arasinda organikaliq qaldiqlardin` mineralizatsiyalaniwi usag`an uzliksiz o`z-ara qatnas, topiraqtin` payda boliwindag`i tiykarg`i faktor esaplanadi ha`m sol sebepli jan`a ta`biyiy zat- topiraq payda boladi.

Topiraq, tiykarinan, o`simlikler dun`yasi ha`m haywanat organizimlerinin` ana jinisqa ha`r tamanlama u`zliksiz ta`sir etiwi na`tiyjesinde payda bolsada, topiraqtin` rawajlaniwi bir qansha ta`biyiy jag`daylar ha`m faktorlardin` tikkeley ta`siri na`tiyjesinde dawam etedi. Topiraq payda boliw jag`daylarinin` o`zgeriwi menen topiraqtin` ayirim qa`siyetleri ha`m, a`sirese, agronomiyaliq qa`siyetleri ha`m o`nimdarliq da`rejeside o`zgeredi.

Solay etip, topiraq payda boliw protsessinde biologiyaliq faktorlar tiykarg`i orin iyeleydi, sebebi bul protsess na`tiyjesinde mineral zatlar organikaliq birikpelerge, organikaliq birikpeler bolsa qayta bo`linip, ja`ne turli mineral zatlarg`a aylanadi. Bul protsesstin` juriwi organizmlerge, birinshi gezekte, o`simlikler o`mirine baylanisli. Basqa ta`biyiy faktorlar bolsa topiraqtin` xarakteri ha`m fiziko-ximiyaliq qa`siyetlerine ta`sir etedi.

Uniraw qabig`i ha`m de topiraq quramindag`i turli ulken kishi bo`lekshelerdin` protsent esabindag`i bir-birine qatnasi olardin` mexanikaliq qurami dep ataladi.

Topiraq ha`m ana jinis quramindag`i bo`lekshelerdin` ulken-kishiligi ha`m mug`dari ha`r qiyli boladi. Ulken-kishiligi bir-birine jaqin ha`m  fizikaliq qa`siyetleri uqsas bolg`an mexanikaliq elementler bir qiyli mexanikaliq fraktsiyani payda etedi.

Mexanikaliq elementlerdin` V.V. Vil`yams islep shiqqan ha`m N.A. Kachinskiy ta`repinen bir qansha o`zgertilgen klassifikatsiyasi en` ken` tarqalg`an klassifikatsiya bolip esaplanadi

 Orta Aziya jag`dayinda N.M. Sibirtsev klassifikatsiyasinin` o`zgertil gen varianti N.A. Dimo klassifikatsiyasi ken` qollanilip keldi.(tabl.5).

 Ha`zirgi waqitta N.A. Kachinskiydin` eki variantta duzgen klassifikatsiyasi ken` tarqalg`an (tabl.6).

N.A. Kachinskiy o`zinin` klassifikatsiyasinda qum, shan` ha`m ilaydin` qatnasin esapqa aladi ha`m usilarg`a qaray qaysi fraktsiyanin` ko`pliginebaylanisli topiraqqa at beredi. Mis` awir qum ha`m ortasha qum topiraqlar, ilay topiraq, ilay shan`li topiraq, iri shan`li-ilay topiraq, qum shan`li topiraq,ilay-qum topiraq, shan`li qum topiraq, ortasha ha`m jen`il saz topiraqlar bolsa ilayli topiraq, iri shan`li ilay topiraq, ilayli-iri shan`li topiraqlarg`a bo`linedi,baylanispag`an mayda da`nesheli, iri da`nesheli, orta da`nesheli, mayda da`nesheli-graviyli baylanispag`an qumlarg`a bo`linedi.

Mexanikaliq quramina qaray, topiraqtin` fiziko-mexanikaliq, (tabl. 7) fiziko-ximiyaliq (tabl. 8,9) ha`m bioximiyaliq qa`siyetleri o`zgeredi. Bul bolsatopiraqtin` strukturasina ha`m o`nimdarlig`ina ta`sir etedi.

 Tablitsa 1  Topiraqtin` mexanikaliq quramina qaray N.A. Kachinskiy klassifikatsiyasi

Fizikaliq saz, %		Fizikaliq qum,%		Mexanikaliq quramina baylanisli  topiraq atamasi.
Kul ren` topiraq	Dala ha`m sho`l topiraq	Kul ren` topiraq	Dala ha`m sho`l topiraq
0-5	0-5	100-45	100-45	Baylanispag`an qum
5-10	5-10	45-40	45-40	Baylanisqan qum
10-20	10-20	40-10	40-10	Qumlaq
20-30	20-30	10-70	10-70	Jen`il qum
30-40	30-45	70-y0	70-55	Orta qum
40-50	45-y0	y0-50	55-40	Awir qum
50-70	y0-70	50-30	40-30	Jen`il saz
Y0-10	70-10	30-20	30-20	Orta saz
10	10	20	20	Awir saz

  

Mexanikaliq fraktsiyalar qansha maydalang`an sayin onin` bet ko`lemi artip baradi, na`tiyjede onin` aziq zatlarin jutip turiwi bir qansha joqari, ja`nede bo`leksheler ulken bolg`an sayin ol topiraqta bosliq ko`beyedi, demek fil`tratsiya artadi na`tiyjede shayip suwg`ariw, vegetatsiyaliq suwg`ariw waqtinda aziq zatlardin` juwilip ketiwi bir qansha ko`beyip, o`nimdarliq pa`seyedi.

Jerdi aydaw ha`m kul`tivatsiya islew usag`an agrotexnikaliq ilajlar ha`m topiraqtin` mexanikaliq quramina qaray turlishe a`melge asiriladi. Quramindashan` ha`m ilay bolg`an topiraqli jerlerdi islew qiyin kerisinshe, qum bo`leksheleri ko`p bolg`an topiraqli jerlerdi islew jen`il boladi.

Quraminda qum bo`leksheleri ko`p bolg`an qumli ha`m qumlaq topiraqlarda bo`leksheler bir-birine jabispaydi ha`m shashilip turadi. Sonin` ushinbunday topiraqlar qatlami arqali suw joqaridan to`menge juda` tez ha`reket qiladi  olardin` hawa ha`m issiliq rejimi jaqsi boladi, jerdi islew qurallarinajuda` kem qarsiliq ko`rsetedi. Lekin shirindi ha`m azot, basqa a`hmiyetli aziq elementleri topiraqtin` ustingi qatlaminda kem boladi, sebebi olar suwmenen birge to`mengi qatlamlarg`a juwilip ketedi. Na`tiyjede topiraqtin` o`nimdarlig`i pa`seyedi. Mexanikaliq quraminda mayda (0,01 mm-den kishi)bo`leksheler ko`p bolg`an awir topiraqlar qatlami arqali suw jaqsi o`tpey, jer betinde toplanip qaladi, ayirim waqitlari oy tamang`a ag`iwi na`tiyjesindetopiraqtin` ustingi shirindili o`nimdar qabatinin` bir bo`legi juwilip ketedi.

Qumlak topiraq mexanikaliq qurami tamaninan en` jaqsi topiraq esaplanadi, sebebi onda suw, hawa ha`m issiliq rejimi en` qolay bolg`anlig`inan fiziko-ximiyaliq ha`m bioximiyaliq protsesslerde jaqsi baradi.

Topiraqtin` o`nimdarlig`in asiratug`in agronomiyaliq ilajlar sistemasin islep shig`iwdan aldin onin` mexanikaliq quramin tuwri ha`m aniq belgilew ulkena`hmiyetke iye. Qumlaq topiraqtin` mexanikaliq qurami ha`m fizikaliq qa`siyetleri jaqsi bolg`anliqtan, tiyisli agrokompleks ilajlar qollanilg`anda olar juda`o`nimdar topiraqqa aylanadi. Sonin` ushin topiraqlar qumlaq quramda boliwina itibar beriw kerek.

Topiraqlardin` mexanikaliq quramin jaqsilaw, yag`niy olar qumlaq boliwi ushin ha`r qiyli ilajlar qollaniladi. Eger topiraqlar mexanikaliq quramina qarayawir saz yamasa sog`an jaqin bolsa og`an qum ha`m almaslap egiwde ko`birek organikaliq to`gin beriw kerek.