1. Sanlıq haqqında túsinik; Sanlıqtıń morfologiyalıq ózgesheligi

TEMA: SANLÍQ

JOBASÍ:

1. Sanlıq haqqında túsinik;

2. Sanlıqtıń morfologiyalıq ózgesheligi;

3. Sanlıqtıń mánisi boyınsha túrleri.

Belgili bir muǵdardı yamasa zattıń, qubılıstıń sanın, shamasın, qatarlıq tártibin bildiriwshi sóz shaqabı. Ol ayırım sóz sıpatında jeke qollanılǵanda uluwma abstrakt túsinikti ańlatadı. Onıń mánisi zat yamasa qubılıstı sanı jaǵınan anıqlap kelgende konkretlesedi. Qaraqalpaq tilinde sanlıq mánisinde qollanılatuǵın sózlerdiń sanı sheklengen, olar túbir sózden ibarat: bir, eki, úsh, tórt, bes, altı. Sanlıqtıń morfologiyalıq ózgeshelikleri. Sanlıqlar basqa sóz shaqaplarınan jasalmaydı. Sanlıq ózine tán forma jasawshı affikslerine iye. Olar arqalı sanaq sanlıqlardan sanlıqtıń basqa mánilik túrleri jasaladı. Sanlıqlar qurılısı boyınsha jay hám qospa sanlıq bolıp bólinedi.

1. Jay sanlıqlar - tek bir túbir morfemadan ibarat bolıp, qurılısı jaǵınan basqa morfemalarǵa ajıratılmaydı: úsh, tórt, jeti, on hám t.b.

2. Qospa sanlıqlar - birikpegen, jup hám tákirar bolıp keledi.

Birikpegen sanlıqlar: eki, bes, úsh júz, bes júz mıń h.t.b.

Jup sanlıqlar: bes-altı, on-onbes, úsh-tórt h.t.b.

Tákirar sanlıqlar: úsh-úshten, on-onnan, ekew-ekewden h.t.b.

Muǵdardı, sandı ańlatıwı boyınsha sanlıq 2 toparǵa bólinedi:

1) Sanaw muǵdarın, esaplawdı bildiretuǵın esaplıq (sanaq, jıynaqlaw, toplaw, shamalıq, bólshek) sanlıqlar;

2) Qatarlıq tártipti bildiriwshi qatarlıq (qatarlıq) sanlıqlar.

1. Sanaq sanlıq uluwma abstrakt san atamasın yamasa zattıń anıq sanın bildirip, qansha? neshe? degen sorawlarǵa juwap beredi. Sanaq sanlıqlar sanlıqtıń basqa mánilik túrleriniń jasalıwında tiykarǵı tirek bolıp esaplanadı. Bul sózler barlıq waqıtta tek bir mánili sózler bolıp, olar bir-birine hesh waqıtta sinonim bola almaydı. Mısalı: bes, on, jigirma, bir júz toqsan, mıń.

2. Jıynaqlaw sanlıq zat yamasa qubılıstıń sanın jıynaqlap, tek bir menen jeti arasındaǵı sanaq sanlıqlardan -aw//-ew affiksi arqalı jasaladı: birew, ekew, úshew, jetew t.b. Olar birikpegen sanlıqlardan jasalmaydı.

3. Toplaw sanlıq zatlardı san jaǵınan birdey toparlarǵa bólip, toplap kórsetedi. Olar sanaq hám jıynaqlaw sanlıqlarınan jasalıp qanshadan? nesheden? sorawlarına juwap beredı jigirmadan, ekew-úshewden, onlap, jigirmalap, ekew ara hám t.b.

4. Shamalıq sanlıq zattıń sanın, muǵdarın shama menen anıqlaw ushın qollanıldaı. Sanaq, jıynaqlaw hám bólshek sanlıqlarına -day//-dey, -tay//-tey affiksleri jalǵanadı: eki júzdey, úsh mıńday, bir saattay h.t.b. Sanaq sanlıqlarǵa -laǵan//-legen qosımtası jalǵanıp jasaladı: jigirmalaǵan, onlaǵan h.t.b. Sanaq sanlıqlarǵa -lar//-ler affiksi jalǵanıp, waqıt yamasa jas mánisin bildiriwshi shamalıq sanlıqlar jasaladı: saat onlarda, jası beslerde h.t.b. Sonday-aq shamalıq sanlıqlar jup hám tákirar sanlıqlardan da jasaladı: úsh-tórt, otız-qırıq, million-million, mıń-mıń.

5. Bólshek sanlıq pútinniń bólegin, úlesin bildirip sanaq sanlıqlardıń belgili bir formada dizbeklesiwi arqalı jasaladı: júzden on jeti, tórtten biri, tórttiń biri hám t.b. Bólshek sandı bildiriw ushın qaraqalpaq tilinde yarım, sherek sózleri de qollanıladı: yarım mıń, jarım million, jartı jol, sherek ásir hám t.b.

6. Qatarlıq sanlıq zatlardıń hám hár qıylı qubılıslardıń izbe-iz qatar tártibin, retlik sanın bildiredi. Olar sanaq sanlıqlarǵa -ınshı//-inshi, -nıshı//-nishi affiksleri jalǵanıwı arqalı jasaladı hám neshinshi? degen sorawǵa juwap beredı: birinshi, ekinshi, besinshi. Qatarlıq sanlıqlar qaraqalpaq tilinde burın -lanshı//-lenshi affiksi arqalı da jasalatuǵın bolǵan. Házirgi qaraqalpaq tilinde bul affiks tek jigirma sózine jalǵana aladı: jigirmalanshı.