Jinis payda etiwshi

Mineral (lotinshadan minera - metal, mineral) - Jer qabig’inda h’a’m jer betinde ta’biyiy protsessler ta’sirinde ximiyaliq elementlerdin’ birigiwinen ju’zege keliwshi, ximiyaliq qurami, du’zilisi h’a’m qa’siyetleri boyinsha o’zine ta’n bolg’an ta’biyiy deneler bolip esaplanadi. Minerallar ayirim jag’daylarda kristalli h’a’m amorfli qatti deneler esaplanadi.

Ta’biyatta u’sh min’ (3000) nan artiq minerallar tabilg’an, lekin olardin’ o’z bo’limleri g’ana iri toplamlar payda etedi; bunday minerallar jinis payda etiwshi delinedi.

Jinis payda etiwshi minerallar jer qirtisinda en’ ken’ tarqalg’an, taw jinislardin’ udayi tiykarg’i quram bo’limleri esaplaniwshi ta’biyiy birikpeleri. Taw jinislardin’ h’a’r bir genetikaliqaliq toparina o’zinin’ jinis payda etiwshi minerallari ta’n boladi.

Minerallardin’ klassifikatsiyasi

Minerallardin’ h’a’zirgi zaman klassifikatsiyasi tiykarina ximiyaliq qurami h’a’m kristall strukturasin ko’zde tutiwshi kristalloximiyaliq printsip aling’an. Klassifikatsiyanin’ bunday birligi bolip mineral tu’ri sanaladi. Qurami h’a’m strukturasi boyinsha uqsas mineral tu’rler toparlarg’a, kishi toparlarg’a h’a’m klasslarg’a birlesedi. En’ iri sistematikaliq topar bolip gruppa sanaladi.

Bizler segiz klass wa’killerinen tiykarg’ilarin ko’rip shig’amiz. Bolar - silikatlar h’a’m alyumosilikatlar, oksidler h’a’m gidroksidler, sulfidler, sulfatlar, karbonatlar, galogenidler, fosfatlar h’a’m sap (taza) elementler. A’detde olardan en’ ko’p ushiraytug’inlari jinis payda etiwshi minerallar esaplanadi.

Jer qirtisi awirlig’inin’ 70 rotsentten artig’in eki element - kislorod h’a’m kremniy quraydi. Kremniy ta’biyiy birikpelerde kislorodtin’ to’rt atomi menen baylanisqan (SiO4) bolip, bul kremnekislorodli tetraedr delinedi (17-su’wret). Kislorod basqa strukturaliq tu’rlerdi de payda etedi, lekin onin’ kremnekislorodli tetraedrlerde qatnasiwi ju’da’ a’h’imiyetli esaplanadi.

K

17-su’wret Kremnekislorodli tetraedr [Si04p. Tetraedr orayinda kremniy ioni, ushlarinda bolsa kislorod ionlari jaylasqan.
remnekislorodli tetraedrler en’ basli jinis payda etiwshi silikatlar h’a’m alyumo-silikatlar

toparindag’i minerallar

strukturasinin’ tiykarin quraydi. Kremnekislorodli tetraedrlerdin’ o’z-ara baylanisiw ta’rtibine muwapiq silikatlar h’a’m alyumosilikatlar arasinda atawli, qalqali, shinjirli, lentali h’a’m karkasli silikatlar ajratiladi.

Strukturasinda kremnekislorodli tetraedrler bir-birinen ajiralg’an

s
18-su’wret. Atawli, qalqali h’a’m shinjirli silikatlardin ’ du ’zilisi
ilikatlar atawh yamasa ortosilikatlar delinedi. Strukturasinda

kremnekislorodli tetraedrler qalqa payda etiwshi sili-katlar qalqali, shinjir payda etiwshilari bolsa shinjirli silikatlar delinedi (18-su’wret).

Lentali silikatlar strukturasinda tetraedrler ikkalangan shinjirlarni - tasmalarni payda etedi (19-su’wret). Kremnekislorodli tetraedrler sheksiz tegis torlardi payda etiwi mu’mkin. Bunday silikatlar japiraqli (list ta’rizli) silikatlar delinedi.

Japiraqli (list ta’rizli) silikatlar toparina minerallar strukturasinda tetraedrlerdin’ sheksiz tegis torlari qatnasadi. Biotit h’a’m muskovit slyudalar toparina kiredi. Slyudalar bolsa japiraqli (list ta’rizli) silikatlar toparin quraydi. Biotittin’ formulasi: K(Mg, Fe)3[AlSi3Oio](OH, CI, F)2, muskovittiki bolsa: KAl2[AlSi3Oio][ON]2.

Quraminda temir bolg’anlig’i ushin biotit qara ren’ge iye, temirsiz muskovit bolsa gumus ren’li. Talk h’a’m serpentin magnezial japiraqli (list ta’rizli) silikatlarg’a kiredi. Talktin’ formulasi: Mg3 [Si4O10](OH)2, serpentintiki bolsa: Mg6 [ S i4O10] (OH8).

Xlorit de bir qansha mug’darda temir

_x ... ... h’a’m magniyge iye bolg’an japiraqli