5A111201 – O‘zbek tili va adabiyoti Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiy a ilmiy rahbar: Filologiya fakultetining o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi dotsenti Boltayev M. Samarqand 2022

Sodda terminlar. Sodda terminlar ot turkumiga mansub bo‘lib, bir o‘zak va shakily-ma’noviy yaxlitlikka ega bo‘ladi. Masalan: ot, sifat, son, ega, bogʻlovchi, nutq, omonim, sinonim, metafora, uslubiyat, harf, matn, gap, vergul, nuqta va b. Sodda terminlar derivatsion xususiyatlariga ko‘ra sodda tub terminlar va sodda yasama terminlarga bo‘linadi. 1. Sodda tub terminlar: til, nutq, urgʻu, termin, lugʻat, asos, fe’l, ravish, kesim, ega, hol, tire, iqtibos, kinoya, sinekdoxa, me’yor, nisbat, paronim, bo‘gʻin va h.k. 2. Sodda yasama terminlar: tilshunoslik, lugʻatshunoslik, tilchi, ohangdosh, ifodalilik, uslubiyat, sifatdosh, ravishdosh, to‘plam, yozuv, turlanish kabi.
Qo‘shma terminlar. Bunday terminlar birdan ortiq o‘zak birikuvidan iborat qo‘shma so‘zlar kabi vujudga keladi. “Ona tili” darsliklaridagi lingvistik terminlarning ushbu ko‘rinishi faqat o‘zlashgan qatlamga tegishli bo‘lib, ularga o‘zbek tilida tub termin sifatida qaraladi: leksikologiya, leksikografiya, orfoepiya, orfografiya, frazeologiya, terminologiya va h.k.
Juft terminlar. Juft terminlar ikki so‘zning o‘zaro juftlanishi asosida hosil bo‘ladi. Bunday terminlarning hosil bo‘lishi lingvistik terminlar orasida juda kam unum ekanligi ma’lum bo‘ldi. Biz o‘rganilayotgan, tadqiqot obyekti bo‘lgan darsliklar materiallarida birgina so‘z-gap juft terminiga duch keldik, xolos.
Termin-birikmalar. Barcha terminosistemalarda kuzatilgani kabi, o‘zbek tilidagi lingvistik terminlar orasida termin-birikmalar ham miqdor jihatidan ustuvorlik kasb etishining guvohi bo‘ldik. Odatda, birikma-terminlar birdan ortiq leksik birlikdan tashkil topadi va birikma holatida muomalaga kiritiladi: unli tovush, nutq a’zosi, bosh so‘z, hikoya matni, so‘z yasovchi qo‘shimcha, sodda yasama so‘z, fe’lning vazifa shakllari, buyruq-istak mayli, otlashgan sifat, vazifadosh bogʻlovchi, adabiy me’yor, nutqning boyligi, nutqning jo‘yaliligi va b. “Ona tili” darsliklarida qo‘llanishda bo‘lgan lingvistik termin-birikmalarni tarkib nuqtayi nazaridan quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz: