|
Ikkinchidan,
bo‘sh pul mablag‘larini harakatdagi, ishdagi kapitalga aylantirib, pulni pul
topadi, degan qoidani amalga oshiradi.
Uchinchidan,
qarz berish orqali pul mablag‘larini turli tarmoqlar o‘rtasida qayta
taqsimlash bilan ishlab chiqarish resurslarining ko‘chib turishini ta’minlaydi.
To‘rtinchidan,
qarz berish, qarzni undirish vositalari orqali iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantiriladi.
Kredit va undan foydalanishda turli natijalarga erishiladi. Bu natijalar ijobiy yoki salbiy
bo‘lishi mumkin. Ijobiy natijalar deganda, kreditdan samarali foydalanish natijasida qo‘lga
kiritilgan yutuqlar tushuniladi. Masalan, Andijonning Asaka shahrida asosan, bank krediti
hisobidan qurilayotgan yangi avtomobil zavodi respublikaning engil avtomobillarga bo‘lgan
ehtiyojini ma’lum darajada qondirsa va jahon bozorida munosib o‘rin egallasa, bu kreditning
ijobiy yo‘li hisoblanadi.
Kreditning salbiy roli, asosan, quyidagi ikki holatda namoyon bo‘ladi:
1. kredit turli yo‘llar bilan asossiz ravishda ko‘p berilsa va oqibatda pul massasi ko‘payib,
milliy pul qadrsizlansa;
2. agar olingan halqaro kreditlardan samarali foydalanilmasa va mamlakat o‘zining
boshqa daromad manbalari, masalan, oltinini sotish hisobidan kreditni qaytarsa.
Kredit aloqalari pul egasi bilan qarz oluvchi o‘rtasida bevosita va bilvosita bo‘lishi
mumkin. Birinchi holda ular to‘g‘ridanto‘g‘ri muomalaga kirishadi. Ikkinchi holda ular aloqachi
vositachilar orqali yuz beradi. SHunga qarab, kreditning quyidagi asosiy shakllari kelib chiqadi:
1. Tijorat krediti.
2. Bank krediti.
3. Iste’molchi krediti.
4. Davlat krediti.
5. Halqaro kredit.
Tijorat krediti
– bu sotuvchilarning haridorlarga tovar shaklida beriladigan kreditidir.
Bunda tovarlar ma’lum muddatda pulini to‘lash sharti bilan nasiyaga beriladi. Tijorat kreditini
nasiyaga oluvchi uning egasiga veksel (qarzning majburiyatnomasi)ni beradi.
Nasiyaga olish orqali berilgan qarz yig‘indisi tovarning o‘z narxi va mikdoriga bog‘liq
bo‘ladi. Masalan, 1000 metr duxoba nasiyaga har bir metri 2 dollardan beriladi. Bunda duxoba
egasining haridorga bergan qarzi 2000 dollarni (1000x2) tashkil etadi.
Tijorat kreditida foiz nasiyaga sotilgan duxoba narxiga ustama shaklini oladi, shu sababli,
duxoba nasiyaga o‘z narxidan yuqori narxda beriladi. Masalan, duxoba naqd pulga har metri 2
dollardan sotilsa, nasiyaga 2,5 dollar ustama foiz bo‘ladi. Bizning misolimizda 1000 metr
duxobaga ustama 500 dollarni tashkil etadi (1000 x 2,5 = 2500; 2500 – 2000 = 500).
Tijorat krediti berishning, asosan, beshta usuli mavjud:
•
veksel usuli;
•
ochiq schyot orqali berish, chegirma berish usuli;
•
mavsumiy kredit;
•
konsignatsiya.
Veksel usulida tovar etkazib berilganda sotuvchi haridorga trattani taqdim etadi. Haridor
o‘z navbatida, uni akseptlaydi, ya’ni trattada ko‘rsatilgan summani o‘z vaqtida to‘lashga rozilik
beradi.
Ochiq schyot orqali tijorat kreditini berishning mazmuni shundaki, haridor tovarga
buyurtma berishi bilanoq u yuklab jo‘natiladi, to‘lov esa o‘rnatilgan muddatlarga vaqtvaqti bilan
amalga oshirib boriladi. Bunda haridor har gal tovar olishda kreditni rasmiylashtirib o‘tirmaydi,
ya’ni kreditga murojaat qilmaydi.
CHegirma berish usulida haridor to‘lov hujjatlarini yozilgandan so‘ng, shartnomada
kelishilgan ma’lum davr ichida to‘lovni amalga oshirsa, to‘lov yig‘indisidan chegirma beriladi.
Agar ushbu davr ichida to‘lay olmasa, unda to‘lovni belgilangan muddatda to‘liq amalga
oshiradi. Mavsumiy kredit, odatda, o‘yinchoqlar, suvenirlar va boshqa keng iste’mol mollarini
sotishda
keng
qo‘llaniladi.
Masalan,
chakana
savdo
tashkilotlari
yil
da
vomida
archa o‘yinchoqlarini sotib oladilar va shu yil bilan o‘yinchoqlar uchun katta
zaxira to‘playdilar. O‘yinchoqlar haqini esa yangi yil bayrami o‘tgandan so‘ng yanvarfevral
oylarida to‘laydilar.
Ishlab chiqaruvchilar uchun bunday usulning qulayligi shundaki, ular o‘yinchoqlarni omborlarda
saqlash xarajatlaridan xolos bo‘ladilar.
Konsignatsiya – bu shunday usulki, bunda sotib oluvchilar tovarlarni majburiyatsiz sotib
oladilar, ya’ni tovar sotilgandan so‘ng puli to‘lanadi. Agar tovar sotilmay qolsa, u egasiga
qaytarib beriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
