2-Mavzu: oliy o'quv yurtidagi o'qish jarayonini tashkil etishning ilmiy asoslari oliy o'quv yurtlarida o'qitishning asosiy shakllari. Reja

Talabaning shaxsiy trayektoriyasi. Kredit-modul tizimida talabalarni xayotda mustakil bulishga kuniktirish amaliyoti kullaniladi. Ya’ni, talabaga uz shaxsiy trayektoriyasini tuzish va xar semestrda boshka akademik guruxda ukish imkoni beriladi.

Shuningdek, talabalarni tabakalab ukitishga jiddiy e’tibor karatiladi, bunda ilgor talabalarni aloxida ukitish orkali ta’lim samarasi oshirish, ularning akademik yutuklariga zamin yaratish mumkin.

9. 
   Yozgi semestr va ekstern imtix,onlar. Sust ukiydigan talabalarning fanlarni kayta-kayta topshirishlariga chek kuyiladi. Fanni birinchi kayta topshirishdan uta olmagan talabaga yozgi semestrda fanni kayta ukishga imkon beriladi.
   

Ilgor talabalarga esa semestr boshida ekstern imtixon topshirish orkali kreditlarni oldindan olish imkoni xam takdim etilishi mumkin.

10. 
    Bax,olash tizimining shaffofligi. Amaldagi ta’lim tizimida xaligacha “ukituvchining uzi ukitib - uzi baxolash” amaliyotini kuzatish mumkin.
    

Kredit-modul tizimida esa ukituvchi asosan ukitish bilan shugullanadi. Baxolashni esa komissiya amalga oshiradi. Ya’ni, pedagoglar “lektor” va “tyutor” larga ajratiladi. Lektor - nazariy bilim beradi, tyutor - nazariy bilimlar asosida talabalarning amaliy kunikmalarini shakllantiradi, oddiy kilib aytganda talabalarni imtixonga tayyorlaydi. Imtixonni esa komissiya kabul kiladi.
Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5-iyundagi PK- 3775-sonli Karorida muayyan fandan dars bergan pedagogning yakuniy nazorat jarayonlaridagi ishtiroki istisno etildi va talabaning uzlashtirish darajasi - professor-ukituvchilar faoliyatini baxolashning asosiy mezoni etib belgilandi. Ya’ni, endilikda “ukituvchining uzi ukitib

• 
  uzi baxolash” usuli kun tartibidan olib tashlandi.
  

3. 
   Kredit tizimi asosida ta’lim jarayonlarini rejalashtirish, tashkil etish va uning sifatini ta’minlashning innovatsion metodlari.
   

Oliy maktabdagi ukuv jarayoni oliy malakali mutaxassisni tayyorlashdagi tashkiliy, boshkaruv, bilish faoliyatini rivojlantirish kabi kup kirralarni uz ichiga oluvchi murakkab jarayondir.
Ukuv jarayoni asosan ukuv mashgulotlari va nazorat jarayonlaridan tashkil topgan. Ukuv mashgulotlari barcha turdagi akademik mashgulotlarni, talabalarning mustakil ta’limi va malakaviy amaliyotlarni uz ichiga oladi. Nazorat jarayonlari talabalarning ta’lim dasturini kay darajada uzlashtirganligini kursatadi.
Ukuv jarayonini rejalashtirish oliy ukuv yurtining ukuv faoliyatini boshkarishda muxim elementlaridan biri xisoblanadi. U kuyidagi boskichlarda amalga oshiriladi:

• 
  dastlab ukuv yili davomidagi asosiy ukuv jarayonlari va ularni amalga oshirish muddatlari aks ettirilgan akademik takvim tuziladi;
  
• 
  namunaviy ukuv rejaga kushimcha. ravishda tanlov fanlarining ruyxati shakllantiriladi;
  
• 
  namunaviy ukuv reja va tanlov fanlari ruyxatiga mos ravishda edvayzerlar yordami bilan, Registrator Ofisi va dekan nazorati ostida xar bir talabaning shaxsiy ukuv rejasi shakllantiriladi;
  
• 
  ishchi ukuv rejalari tuziladi;
  
• 
  fanlarning ishchi ukuv dasturlari (syllabus) ishlab chikiladi;
  
• 
  yunalish va mutaxassisliklarning ishchi ukuv rejalariga mos ravishda kafedralarning ukuv yuklamalari rejalashtiriladi va professor- ukituvchilarning shtat jadvali xamda ularga taksimlangan kreditlar tasdiklanadi;
  
• 
  akademik potoklar va guruxlar kesimida dars jadvallari tuziladi.
  

Bakalavriat namunaviy ukuv rejalari 4 ta blokdan iborat buladi:

1. 
   tabiiy-ilmiy va gumanitar fanlar bloki;
   
2. 
   umumkasbiy fanlar bloki;
   
3. 
   ixtisoslik fanlari bloki;
   
4. 
   kushimcha fanlar bloki.
   

Magistratura namunaviy ukuv rejalari 2 ta asosiy blokdan iborat buladi:

1. 
   umummetodologik fanlar bloki;
   
2. 
   mutaxassislik fanlari bloki.
   

Fan bloklaridagi fanlar majburiy va tanlov fanlari bulishi mumkin. Majburiy fanlarga malaka talablarida keltirilgan, uzlashtirilishi shart bulgan fanlar kiradi. Tanlov fanlariga kadrlar buyurtmachilari talabi bilan oliy ukuv yurti tomonidan taklif etiladigan fanlar kiradi.
Namunaviy ukuv rejalarda majburiy uzlashtiriladigan fanlar ularga ajratilgan kreditlar bilan birga keltiriladi. Tanlov fanlari buyicha kreditlar oliy ukuv yurtlari tomonidan mustakil ravishda belgilanadi.
Yunalish va mutaxassislikning ishchi ukuv rejalari xarajatlarni optimallashtirish maksadida eng kup talabalar kontingentining shaxsiy ukuv rejalaridan kelib chikkan xolda ishlab chikiladi. Ishchi ukuv rejalarining talabalarning kelgusidagi kasbiy faoliyatini tularok kamrab olgan xolda katta kontingentga moslashtirilishi, ukuv jarayonining samarasini oshiradi.
Kredit ta’lim tizimida ukuv ishlari xajmi ukitiladigan material xajmi buyicha aniklanadi va kreditlarda ulchanadi.
Kredit - ukuv ishlari xajminining ulchov birligi bulib, 30 akademik soatga teng bulishi mumkin (15 xaftalik semestrda). Bunda auditoriya va mustakil ta’lim soatlari bakalavriat va magistraturada - 1:1 nisbatda bulishi mumkin.
X,ar bir fanning xajmi butun sonli kreditlar bilan ifodalanadi. Urta xisobda fanlar soni 40 tadan oshmasligi sharti bilan bitta fanga urtacha 240/40=6 kredit ajratilishi mumkin, fanlar uchun kreditlar undan kam yoki kup xam bulishi mumkin.
Ishchi ukuv rejalarida auditoriya mashgulotlarining nisbatlari (ma’ruza, amaliy, laboratoriya mashgulotlari va x k.) fanning ukitilish usullaridan kelib chikkan xolda oliy ukuv yurtining ilmiy-uslubiy kengashi tomonidan komissiyalar xulosasiga kura belgilanadi.
Ukuv rejasining xar bir fani uziga xos betakror nomga ega bulishi lozim. Ukuv rejasida xar bir fanga xarfli va rakamli yagona kodlash tizimini kullash lozim. Bunda fanning kodi uning nomiga mos bir nechta lotin xarfi va tartibini ifodalovchi rakamlaridan iborat bulishi va xarfli kodini belgilashda xalkaro nomlanishdan kelib chikish maksadga muvofik. Masalan, MATS203 kodi 2-kursda ukitiladigan matematikaning uchinchi murakkab bulimini (“Extimollar nazariyasi va matematik statistika”) anglatadi. Magistraturada ukitiladigan “Ilmiy-tadkikot metodologiyasi” fani RESM101 kodi bilan belgilanishi mumkin.
Bakalavriatda fanlar soni kamrok va yirik xajmli bulishi maksadga muvofik. Ukuv rejadagi majburiy va tanlov fanlari ulushini belgilashda mutaxassisning tayyorgarlik darajasiga bulgan talablar, fanlar mazmuni va ta’lim natijalari, fanlar tuzilmasi va ularning uzaro alokadorligi va unifikatsiyalanish darajasi xamda xalkaro tajribalardan kelib chikish maksadga muvofik.
Barcha turdagi amaliyotlar va diplom ishlari, kushimcha fanlar ta’lim dasturi doirasida amalga oshiriladi va umumiy kreditlar xisobiga kiritiladi. Bunda bitiruv semestrida amaliyotlar uchun 15 kredit va bitiruv ishini bajarish uchun 15 kredit ajratilishi maksadga muvofik. Jismoniy tarbiya fani kushimcha. fanlar xisobidan, sport seksiyalarida ukitilishi maksadga muvofik.
Umumiy xaftalik yuklama bakalavriatda 60 soatni tashkil etadi, undan 30 soati auditoriyada va 30 soati talabaning mustakil ta’limiga ajratiladi, shu jumladan 8-14 soati ukituvchi raxbarligidagi mustakil ishiga ajratilishi maksadga muvofik.
Namunaviy ukuv rejasiga muvofik vakt budjeti kuyidagicha buladi: nazariy ta’lim - 240x30=7200 soat, shu jumladan auditoriyada - 15x240=3600 soat va mustakil ta’lim shaklida shugullanish uchun - 15x240=3600 soat kuzda tutiladi.
Talabaning semestrdagi ukuv yuklamasi auditoriya va mustakil ta’lim yuklamalarining 1:1 nisbatdagi yigindisi sifatida 30 kreditni tashkil kiladi (240 kredit : 8 semestr = 30 kredit).
Kredit ta’lim tizimi joriy ukuv yili uchun professor- ukituvchilarning xamda talabalarning shaxsiy ta’lim trayektoriyasidagi ukuv faoliyatlarini rejalashtirishni nazarda tutadi.
^ar kanday ukuv jarayoni asosida talabaning shaxsiy ukuv rejasi yotadi, u ukuv jarayonlari boshlanishidan oldin talaba tomonidan edvayzerning maslaxati bilan tuziladi. Uni tuzish uchun namunaviy ukuv rejasi asos buladi, uning tarkibiga malaka talablarida kursatilgan majburiy fanlar va tanlov fanlari kiradi.
Shaxsiy ukuv rejalarida mexnat bozorining extiyojlari, ish beruvchilarning talablari va talabalarning kdzikdshlari aks ettirilishi lozim. Shu bilan birga ular bakalavrlarning mexnat bozorida erkin muljal olishlari va kelgusida ta’limni davom ettirishlari uchun umumiy savodxonlikning, ijtimoiy-iktisodiy, tashkiliy-boshkaruv, umumilmiy, kasbiy va ixtisoslik malakalarining shakllanishiga yordam beradi. Shunga kura, oliy ukuv yurtlarining anik yunalishlari va mutaxassisliklari buyicha shaxsiy ukuv rejalarini tuzishda talabalarga davlat ta’lim standartlari va malaka talablarida belgilangan kasbiy malakalarni tulik egallashga imkon beradigan fanlar ruyxati tavsiya kilinadi. Masalan, texnik yunalishdagi bakalavrlarni kasbga tayyorlashda ularning tabiiy- ilmiy fanlar, axborot texnologiyalari, muxandislik grafikasi fanlarida ukitiladigan umumtexnik bilimlarini olishi nazarda tutiladi. Shunga kura, umumta’lim fanlari blokining tanlov kismiga kasbiy faoliyat uchun asos buladigan fanlarni kiritish maksadga muvofik.
Ishchi ukuv rejalar barcha talabalarning tasdiklangan shaxsiy ukuv rejalari asosida tuziladi. Bunda talabalarning ongli ravishda yondashishi uchun sharoitlar yaratish juda muxim. Bulgusi mutaxassisning kasbiy tayyorgarlik darajasi talabalarning ta’lim trayektoriyasi kanchalik puxta uylanganligi va mukammalligiga boglik. Shu sababli, oliy ukuv yurtlari uz tashkiliy tuzilmasida edvayzerlar xizmatini yulga kuyishlari zarur buladi. Edvayzerlar sifatida talabalarning shaxsiy ukuv rejalarini shakllantirish layokatiga ega bulgan, mutaxassislik kafedralarining tajribali ukituvchilari xamda urindosh sifatida faoliyat kursatayotgan korxona mutaxassislari faoliyat yuritishlari mumkin.
Talaba uzining shaxsiy ukuv rejasini shakllantirishda xar bir semestr uchun 30 kredit xajmdagi fanlarni uzlashtirishni kuzda tutishi lozim, ular tarkibida namunaviy ukuv rejasidagi majburiy fanlar bulishi shart.
Bulardan tashkari, talaba fan ukituvchilarini tanlash xukukiga xam ega. Talabalarga ukituvchilarning ilmiy darajasi, lavozimi xakida ma’lumotlar xamda ular tomonidan ishlab chikilgan ukuv-me’yoriy xujjatlar takdim etilishi zarur buladi. Talabalarning ukituvchini tanlashiga sharoit yaratish maksadida ukuv semestrining dastlabki xaftasida fanni ukitishga talabgor ukituvchilarning ochik darslari utkaziladi, bu ukituvchilarning darslari turli vaktlarga rejalashtirilishi maksadga muvofik.
Oliy ukuv yurtining va kafedralarning ukuv yuklamalarini rejalashtirish ukuv faoliyatining muxim masalalaridan biri xisoblanadi. Ukuv ishlarini rejalashtirishdan oldin pedagogik yuklama me’yorlari tasdiklangan bulishi zarur. Xrzirgi kunda pedagogik yuklama me’yorlari oliy va urta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tavsiya kilinmokda. ^ozirgi globallashuv va oliy ta’limdagi isloxotlar muxitida oliy ukuv yurtlarining reytingini belgilovchi kator omillar kun tartibiga kuyilmokda. Shunday ekan, xar bir oliy ukuv yurti ularni inobatga olgan xolda uz reytingini oshirish xamda ukuv jarayonini zamonaviy shaklda tashkil etish nuktai-nazaridan pedagogik yuklama me’yorlariga tuzatishlar kiritishi maksadga muvofikdir. Oliy va urta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan oliy ukuv yurtlariga bunday imkoniyatlarning berilishi pedagoglar faoliyatining samarali bulishini xamda oliy ta’lim muassasalari reytingining oshishiga mustaxkam zamin yaratadi.
Oliy ukuv yurti kesimida kafedra ukuv yuklamalari va shtatlar jadvalini rejalashtirishni bakalavriat yunalishlari va magistratura mutaxassisliklarining ishchi ukuv rejalari asosida amalga oshirish lozim. Bunda ukuv yuklamalari xisobi kreditlar buyicha amalga oshiriladi.
Kredit ta’lim tizimi sharoitida ukuv yuklamalarini rejalashtirish akademik potoklar soni va ularning sigimiga xam boglik. Kredit ta’lim tizimida akademik potoklar va guruxlar fanlarga yozilgan talabalar kontingentidan kelib chikib shakllantiriladi. Bunda ukuv semestrining dastlabki xaftasida fanni ukishga tavsiya etilgan barcha nomzodlar tomonidan talabalarning ixtiyoriy katnashishi asosida mashgulotlar olib boriladi va bu jarayon talabalarning uzi tanlagan ukituvchining faniga yozilishi bilan yakunlanadi. Keyingi xaftadan boshlab akademik potoklar va guruxlar talaba tanlovi asosida shakllantiriladi.
Akademik potoklar va guruxlar sonini aniklash uchun oliy ukuv yurti fanlarning ma’ruza, amaliy va laboratoriya mashgulotlari buyicha talabalar sonining ruxsat etilgan chegaralarini oldindan belgilab olishi lozim.
Lavozimlar buyicha professor-ukituvchilar shtati ukuv yuklama turlariga boglik buladi. Barcha ukituvchilik lavozimlari kredit ta’lim tizimiga utilishi munosabati bilan professor-dotsent-assistent iyerarxiyasi kayta kurib chikilishi lozim. Koidaga kura professor yoki dotsent - lektorlik, assistentlar - tyutorlik kilishlari mumkin. Bunda lektorlik va tyutorlik shtatlari ma’ruza va boshka turdagi mashgulotlarning nisbatidan kelib chikib aniklanadi.
Oliy ukuv yurti buyicha jami ukuv yuklamalari xajmining professor- ukituvchilar soniga nisbati bitta professor-ukituvchi uchun tugri keladigan urtacha yuklamani belgilaydi. Oliy ukuv yurti kafedralarining professor - ukituvchilari shtatlari soni, an’anaga kura, ukuv yuklamasini bitta professor-ukituvchi uchun tugri keladigan urtacha yuklamaga bulish va natijani 0,25 ga yaxlitlash orkali anikdanadi.
Kafedra professor-ukituvchisining urtacha yuklamasi professor, dotsent, katta ukituvchi va assistent lavozimlari buyicha differensial tarzda taksimlanishi maksadga muvofik. Shundan sung kafedralar berilgan yuklamalardan kelib chikkan xolda professor-ukituvchilar tarkibi rejalashtirishni va pedagoglarga taksimlashni boshlashadi. Bunda bir semestrda tulik shtatdagi bitta ukituvchiga tugri keladigan fanlar soni mutaxassislik kafedralarida 3-6 bulishi tavsiya etiladi.
Ukituvchilarning umumiy pedagogik yuklamasiga barcha turdagi auditoriya yuklamalari (ma’ruza, amaliy, laboratoriya va x k.), ukituvchi raxbarligidagi talabalarning mustakil ish turlari (xisob ishlari, kurs ishlari, bitiruv ishlari, magistrlarning ilmiy-pedagogik faoliyatiga va magistrlik dissertatsiyalariga raxbarlik va sh.k.), malakaviy amaliyotlar va boshkalar kiradi.
Akademik yilni rejalashtirish jarayoni dars jadvallarini tuzish bilan yakunlanadi, ularning nusxalari ukituvchi va talabalarga tarkatiladi. Dars jadvallarini tuzishda ukituvchi va talabalarning yuklamalari xafta davomida bir tekisda taksimlanishi tavsiya etiladi.