1-tema. Psixofiziologiya predmeti hám waziypalari

Leksiyani ta’miyinleniwi
Ko’rgizbeli materiallardi ta’miyinlew ushin multimedia texnikasi.

Leksiyanin’ rejesi.
1.Ju’rek qan - tamir sistemesinin’ funksional klassifikatsiyalaniwi. 10 min.
2. Gemodinamikanin’ tiykarg’i nizamlari. 10 min.
3. Ju’rek qan - tamir sistemesinda qan ha’reketin ta’miyinlewshi faktorlar. 15 min.
4. Qan basimi ha’m Onin’ tu’rleri. 35 min.
5. Qan basimin jazip aliw usullari. 10 min.

Leksiya mazmuni.

Gemodinamika, yag’niy tamirlar sistemesinda qan ha’reketi haqqindag’i ta’liymattin’ a’hmiyetli nizamlari gidrodinamika, yag’niy suyiqliqlar ha’reketi haqqindag’i ta’liymat nizamlari menen bir tu’rli.
Gidrodinamika nizamlarina ko’re , tamirda suyiqliqtin’ ag’iwi eki ku’shke : suyiqliqtin’ ha’reketin ju’zege keltiriwshi basim, yag’niy nayning basi ha’m aqirindag’i basimlar parqi ha’m ag’ip atirg’an suyiqliqtin’ jabisqaqlig’i , nay diywallarina isqilaniwi hamde ha’reketleri sebepli payda bolg’an qarsiliqqa baylanisli . Bul ku’shlerdin’ birinshisi – basimlar parqi – suyiqliqtin’ ha’reketine ja’rdem beredi, ekinshisi – gidravlik qarsiliq – suyiqliq ha’reketine tuskinlik qiladi. Basimlar parqinin’ qarsiliqqa qatnasi akt birliginde naylardan ag’ip atirg’an suyiqliq ko’lemin, yag’niy suyiqliq ag’imnin’ ko’lem tezligin belgilep beredi. Bul baylanisliq to’mendegi a’piwayi ten’leme menen sa’wlelenedi:
Q = P₁ – P₂ / R bul jerde Q – suyiqliq ko’lemi; R₁-R₂ – suyiqliq ag’ip atirg’an nayning basi ha’m aqirindag’i basimlar parqi; R- ag’img’a qarsiliq.
Keltirilgen ten’leme gemodinamikani tu’siniw ushin bir qansha a’hmiyetli esebatlarg’a imkan beredi. Misali , qan aylaniwinin’ u’lken yamasa kishi shen’berindegi tamirlarda qan ag’iwina uliwma periferik qarsiliqti eseplap shig’ariw mumkin R = P₁ – P₂ / Q ten’lemesine tiykarlanip, periferik qarsiliqti eseplap shig’ariw ushin qan aylaniw shen’berlerinen har birinin’ basi ha’m aqirindag’i basim mug’darin ha’m ju’rek qarinshalarinan tamirlar sistemesina shig’ip, bo’lmelerge qaytip kelgen qan ko’lemin biliw lazim. Qannin’ bul mug’dari minutliq ko’lemina ten’, sebebi normal fiziologik sharayatta ju’rekke bir qansha qan kelse, onnan bir qansha qan atilip shig’adi. Aorta menen venadag’i yamasa o’kpe arteriyasi menen o’kpe venasindag’i basimlar mug’darin u’zliksiz sinap u’stininin’ millimetrleri menen o’lshew mu’mkin. Ju’rek arterial sistemag’a qandi uzliksiz ra’wishte emes, balkim ritmik ra’wishte shig’ariwin ha’m arteriyalardag’i basim mug’dari sistola shoqqisinda ha’m diastola aqirinda tu’rli boliwin bul esebatlarda itibarg’a aliw lazim. Sonin’ ushin eseplawda ortasha basim mug’darlarinan payydalaniladi. Qan ju’rekten u’zliksiz ag’ip shiqqan tag’dirde qannin’ ha’reket energiyasin usi basim ifodalaydi. Esebatlarda periferik qarsiliq absolyut fizik mug’dar – dina^. sek/sm⁵ menen sa’wlelenedi. Sinap u’stininin’ millimetrlari menen o’lshengen basim mug’darini dinalarga aylantirish ushin basim ko‘rsetkishi sinaptin’ salistirma awirlig’i – 13,6 g’a ha’m awirliq ku’shinin’ tezleniwi – 980 ge ko’beytiriledi. Tamirlardan ag’ip o’tip atirg’an qan ko’lemi ml/sek menen sa’wlelenedi.
N.N.Savitskiy mag’liwmatlariga ko’re, normal adamda qan aylaniw u’lken shen’berindegi tamirlardin’ uliwma periferik qarsiligi 2500-1400 dina sek/sm⁵ ni sirtqi qiladi. Qan aylaniw kishi shen’berindegi tamirlardin’ periferik qarsilig’i shamalap 10 barabar kem.
Suwdin’ jabisqaqlig’i 1 dep qabil qiling’an, qannin’ jabisqaqlig’i suwg’a qarag’anda 5 barabar artiq. Suyiqliq jabisqaqlig’i bir qansha artiq , usi suyiqliq ag’ip atirg’an nay bir qansha uzin ha’m radiusi bir qansha kishi bolsa, ol suyiqliqtin’ ag’iwina bir qansha ko’p qarsiliq ko’rsetedi. Bul mug’darlar arasindagi baylanis Puazeyl ten’lemesi menen sa’wlelenedi: