1-tema. Psixofiziologiya predmeti hám waziypalari

Fazadan keyingi protsesslar.
Retraksiya – fibrin jipleri kelteyedi, ha’m jaqinlasadi, jipslanadi. zichlashadi. Trombotsitlar bo’lekleniwi na’tiyjesinde trombostenin ajiraladi. Onin’ ta’sirinde retraksiya ju’z beredi. Energiya deregi bolipATF eseplanadi, metabolizm protsesslari na’tiyjesinde trombotsitlarden ko‘p mug’darda ajiraladi.
Fibrinoliz – bul qannin’ eriwi – bul shinjirsiman protsess. Ha’zirgi aniqlang’an ha’r dayim qanda fibrinogendi oz mug’dari fibring’a aylanadi ha’m qanda uzliksiz fibrinoliz protsessi na’tiyjesinde ten’lesedi . Toqima ha’m qan tamirlar jaraqatlang’anda fibrin payda boliwi ustin boladi ha’m qan uyiydi.. Plazma beloklarinan biri plazminogen (profibrinolizin) toqima ha’m qan fibrinokinozalar ta’sirinde – aktiv formag’a – plazminga (fibrinolizinga) aylanadi. Bul protsesste sirtqi – toqima ha’m ishki – qan aktivatorlari qatnasadi.
Plazmin – bul tripsing’a uqsas proteaza, bonin’n’ ta’sirinde fibrindan gidroliz joli menen eriytug’in peptid jipleri uziledi ha’m keyin peptidazalar ja’rdeminde bo’leklenedi.
Plazmin basqa faktorlarg’a ham ta’sir etedi- fibrinogen’a , V, VIII, XII ha’m protrombing’a, qan uyiwin pa’seytiredi
Plazminni aktivatorlari toqima ha’m qan fibrinokinazalar qan aktiha’mtorlarini ta’siri proaktivatorlar bolg’anda ta’sir qiladi.
En’ tiykarg’i proaktivatorlardan biri bul lizokinaza, to‘qimalar kesellengende, Jaraqatlang’anda qandan ajraladi. Joqari aktiv lizokinazaga – urokinaza kiredi - sidikte saqlanadi. Biraq bonin’ roli tromblardi payda boliwinda yamasa eriwinde aniqlanbag’an.
Trombozlardi emlegende ekzogen lizokinaza – streptokinaza isletiledi, gemolitik streptokokk islep shig’aradi. Plazminni proteolitik ta’sirin – antiplazmin (plazma albulmini) pa’seytiredi. Trombda fibrinolitik aktivliktii gradienti bar, Onin’ ishki qabatlarinda plazminnin’ kansentratsiyasi joqari, bul jjerde plazminogen fibrin menen baylanis qiladi, antiplazminning kansentratsiyasi pas, sebebii antiplazmin qannan laxtaga a’ste kiredi.
Trombotsitlarni mug’darinin’ kemeyiwi – trombotsitopeniya ha’m trombosteniya (funksional ta’repten tola qimmatg’a iye bolmag’an trombotsitlar islep shig’ariliwi qan uyiwin buziliwina alip keledi, onnan tisqari bawir kesellikleri, K vitamininin’ jetispewshiligi.
VIII faktordi jetispewshiligi na’sil keselligi – gemofiliyag’a alip keledi, erkeklerde ushraydi, hayeller tasiwshi boladi, ayirim waqitlarda IX faktordi jetispewshiligine ham gemofiliyag’a alip keledi. XI faktordi jetispewshiligi ham gemofiliya keselligine alip keledi, Biraq bul turi hayellerde ha’m ushiraydi.

Qan uyiwina qarsi mexanizmler.
Qan qan tamirlarda ha’r dayim suyiq jag’dayda aylanip ju’redi, bul gomeostazdi en’ a’hmiyetli parametrlerinen biri bolip eseplanadi. Gemokoogulyasiya sistemesinin’ tiykarg’i funksiyasi. Qandi uyiwi – bul qan tamirlar jaraqatlang’anda organizmdi ekilemshi qorg’aw maslasiwi. Tabiiy sharayatlarda gemokoogulyasiya sistemesi qandi suyiq jag’dayin saqlap turiwg’a imkan jaratadi.
Qandi suyiq jag’dayda boliwin ju’da ko’p mexanizmler ta’minleydi:
Qan tamir diywalinin’ silliq jag’dayi. Bul Xageman faktorin aktivleniwge ha’m trombotsitlerdi agriyetsiyasig’a tu’skinliq qiladi.
Qan tamir diywali ha’m eritrotsitlar manfiy zaryadqa iye, bul qan kletkalarin qan tamir diywalinan iyterilip ketiwine sebep boladi.
Qan tamirlar diywali juqa eriytug’in fibrin ko’bigi menen qaplang’an, qan uyiwin aktiv faktorlarin, ayniqsa trombindi adsorbsiya qiladi.
Qan ag’imin u’lken tezligi qan uyiwina tosqinliq beredi, usi orinda gemokoogulyasiya faktorlardi jeterli kansentratsiyada toplaniwinda imkan bermeydi.
Qannin’ suyiq jag’dayin qandag’i tabiiy antikoogulyantlar saqlab turadi.

1887 jilda I.P. Pavlov itibar bergen edi. O’kpeden ketip atirg’an qandi uyiwi a’ste, o‘kpege kelip atirg’ang’a qarag’anda . Bonin’ o’kpeden qang’a qan uyiwin kemeytiretug’in zatlardi tu’siniwi na’tiyjesi dep tu’sindirdi. Organizmde bar ha’mme antikoogulyantlar eki toparg’a bo’linedi:

Birlemshi qan uyiw ha’m fibrinoliz na’tiyjesinde payda bolatug’in - ekilemshi.
Birinshi toparg’a bir neshe antitromboplastinler kiredi, bOlar protrombinazani ta’sirin ha’m payda bo‘liwin tormozlaydi. Qanda bir neshe antitrombinlar bar, bullardan en’ kushlisi antitrombin III ha’m antitrombin IV.
Aktiv antikoogulyantlarga geparin, bazafillarda ha’m biriktiriwshi toqimalardi semiz kletkalari islep shig’aradi. Geparin gemokoogulyasiyani ha’mme fazalarina ta’sir ko’rsetedi, ko‘p plazma faktorlarini aktivligini pa’seytiredi, kem mug’darda fibrinolizni stimulyasiyalaydi. Onnan tisqari geparin gialuronidazni aktivligini pa’seytiredi, qan tamirlar diywalini o’tkeriwshen’ligin kemeytiredi, antigen-antitelo reaksiyasini ingibirlaydi, awiriwg’a ha’m jaraqatlaniwg’a qarsi ta’sirge iye. Sonin’’ ushin geparin klinikada ken’ qollanadi.
Ekilemshi antikoogulyantlar: payda bo‘lgan fibrin 90% gacha trombinni adsorbsiya qiladi ha’m neytrallastiradi, sonin’ ushin onin’ antitrombin I dep ataydi. XI faktor XII ha’m IX faktorlar menen o‘zaro baylanista bolg’annan keyin XII faktordin’ aktivligin tormozlaydi. Fibrinoliz na’tiyjesinde kushli antikoogulyantlar payda boladi. BOlar trombin ta’sirin tormozlaydi, trombotsitler agriyetsiyasini buzadi, fibrin –monomer ha’m fibrinogen menen uyimaytug’in kompleks payda qiladi. Tinsh jag’dayda antikoogulyantlardi mug’dari keskin asadi. Onnan tisqari bawirda vitamin K qatnasiwinda Protein “S” ha’m “S” sintezlenedi. Protein “S” aktivlengen VIII ha’m V faktorlardi aktivleydi.
Protein “S” trombindi VIII ha’m V faktorlarin aktivlew qa’biletin keskin kemeytiredi.
Prostatsiklin – trombotsitler agriyetsiyasiga tu’skinlik qilatug’in zat.
Trombomodulin – tamirlar endoteliysindegi trombin retseptori – trombin menen o‘zaro ta’siri na’tiyjesinde «S» belogin aktivleydi ha’m na’tiyjede qan tamir diywalinan plazminogendi toqimaaktivatori ajraladi. Organizmde eki qan uyiwina qarsi sistema (KIKS) aniqlangan I ha’m II. Qan tamirda trombin kem mug’darda payda bo‘lg’anda – qandag’i tabiyiy antikoogulyantlar ja’rdeminde neytralizatsiyalanadi. Qanda trombin mug’dari asirilg’anda II KIKS iske tu’siriledi. Qan tamirlar xemoretseptorlari trombin ta’sirinde qo‘zg‘aladi, impulslar MAS baradi ha’m II sistema – neyrogumoral iske tu’sedi. Uzinsha miydi retiqolyar formatsiyasin arnawli kletkalari ja’rdeminde reflektor joli menen basqariladi. Bul xizmette qan – tamirlardi ha’reketlendiriwshi oray ham qatnasadi. Bul oray periferiya qan tamirlardi o’zenin o’zgertiw joli menen, qan tamirlar diywalinan fibrinoliz aktivatorlari, geparinge uqsas zatlardi ajratiw menen ta’sir qiladi. Qan uyiwin tezligin ha’m fibrinolizdi en’ tiykarg’i efferent basqariwshisi dep qan tamirlar eseplanadi.
Awiriw ta’sirinde, emotsional halatlarda (qorqiw, ashiw) vegetativ nerv sistemesin simpatik bo‘limi qo‘zg‘alganda – giperadrenalineMiy halatlarinda qan uyiw tezligi asadi, qan uyiw waqti 5-10 min bo‘lganda 3-4 min uyiydi.
Simpatik nerv sistemesinin’ ta’sirinde qan uyiwin tezlesiwinin’ sebepleri:
1) qan tamir diywalinan tromboplastin ajiraladi ha’m ol tez toqima protrombinazasina aylanadi;
2) qanda adrenalin tuwridan tuwri Xogeman faktorin aktivleydi. Qan uyiwina miy qabig’i, vegetativ nerv sistemesi ha’m endokrin bezleri arqali o‘z ta’sirin ko’rsetedi. Qan tamirlardi ken’eytiriw ha’m taraytiriw, qan tamirlar diywalinan tromboplastin, tabiiy antikoogulyantlar ha’m fibrinoliz aktivatorlardi ajiratip shig’ariw joli menen. Qan uyiw sistemesi kolloidlardi ha’m qandi agriyet jag’dayin basqariwshi sistemag’a kiredi. Bul ju’da u’lken sistema ishki ortaliqti gomeostazin saqlap turadi. Normal o’mir keshiriw ushin ishki ortaliqti ha’m onin’ agriyet jag’dayin saqlap turadi.
Trombotsitlar – qan plastinkalari, yamasa plakchalari diametri 2-5 mk bolg’an oval yamasa domalaq formadag’i plazmatik du’zilmeleri. Adam ha’m sut-emiziwshilerdin’ qan plastinkalari yadrosiz, sonin’’ ushin ko’pshilik izertlewshiler qan plastinkalarin kletkasiz du’zilmeler dep eseplaydi. Qan plastinkalari yadrosiz ekenligi menen to’men da’rejedegi omirtqalilar qaninda bolatug’in tipik yadroli kletkalar – trombotsitlarden pariq qiladi.
Adamnin’ 1 mm³ qaninda 200 000 – 400 000 qan plastinkasi bar, Biraq bul mug’dar bir qansha o’zgerip turiwi mumkin. Qan plastinkalarinin’ mug’dari sutka dawaminda da o’zgeredi : periferik qanda kundizi ko’birek, keshte kem boladi. Bul, miynet ha’m dem aliw ritmine baylanisli bolsa kerek; awir fizikaliq jumistan son’ adamnin’ qan plastinkalari 3-5 barabar ko’beyip ketedi. Qan plastinkalari 2-5 kun jasaydi, sonin’’ ushin qanda plastinkalardin’ ha’mmesi 2-5 kunde jan’alanip turadi. Qan plastinkalari ko’mik ha’m talaqtag’I gigant kletkalar – miyekariotsitlarda payda boladi.
Qan tamirlardan shiqqan qandag’i qan plastinkalari tez bo’leklenedi. Qan uyiwda a’hmiyetli ro’l oynawshi oynawshi faktorlar ha’m retraktozimlar qan plastinkalarinan plazmag’a shig’adi.
Qan plastinkalari bo’leklengende olardan tamirlardi taraytiriwshi zat – serotonin (5-gidrooksitriptamin) ajiralip shig’adi. Sonday qilip, qan plastinkalari qannin’ uyiw qa’siyetin ku’sheytirip qoymay, balkim tamirlardi taraytiriwshi zat ajiratiw joli menen ha’m qan ketiwine tu’skinliq qiladi. Organizmde qan plastinkalarinin’ qorg’aw rolin oynawi sonnan ibarat.