1-tema. Psixofiziologiya predmeti hám waziypalari

Ekinshi ha’m u’shinshi ta’rtiptegi sha’rtli reaksiyalar. Sha’rtli refleksti sha’rtsiz refleks tiykarinda g’ana emes , balkim ilgeri ju’zege keltirilgen basqa sha’rtli refleksler tiykarinda da ju’zege shig’ariw mu’mkin. Ha’zirgi waqitta ta’jriybeler to’mendegishe o’tkeriledi. Sha’rtsiz ta’sir ma’selen, awqat beriw menen bir waqittta qandayda bir sirtqi indifferent signal da qollaniladi. Usi signalg’a ma’selen qon’iraw dawisina tiyisli sha’rtli refleks ju’zege keltirgennen son’ ha’m bekkemlengennen son’ qon’iraw dawisina taza indifferent signal da qosiladi, ma’selen terisi qasiladi. Usi jumis bir neshe ma’rte ta’kirarlanadi. Ilgeri teri qasilg’anda hesh awqat berilmey, tek basqa sha’rtli signal qollnilg’an bolsa,endi terini qasiw sha’rtli refleksti ju’zege keltire baslaydi.
Signaldi shartsiz ta’sir menen birge qollaw arqali ju’zege keltirilgen sha’rtli refleksler birinshi ta’rtiptegi sha’rtli refleklser dep ataladi. Sirtqi indifferent signal(miaslimizda terini qasiw) ilgeri birinshi ta’rtiptegi dawamli sha’rtli refleksti ju’zege keltirgen sha’rtli signal(qon’iraw dawisi) menen birge qollaniw tiykarinda payda etilgen sha’rtli refleksler bolsa ekilemshi ta’rtiptegi sha’rtli refleks dep ataladi.
Ekilemshi ta’rtiptegi sha’rtli refleksti uu’zege keltiriw ushin usi sha’rtli refleksti ju’zege shig’aratug’in signal birinshi ta’rtiptegi sha’rtli signaldan keminde 10-15 sekunt aldin ta’sir etiwi kerek.
Indiferrent signaldi ekinshi ta’rtiptegi sha’rtli signal (ta’sirlewshi)menen birge qollap, iytte u’shinshi ta’rtipegi refleksti payda etiw mu’mkin. Haywan ayag’ina elektr togi menen ta’sir etip, qorg’aniw ha’reket reflekslerin ju’zege keltiriw ta’jriybelerinde u’shinshi ta’rtiptegi sha’rtli reflekslerdi payda etiw mu’mkinligi ma’lim boldi. Iytte to’rtinshi ta’rtiptegi sha’rtli reflekslerdi ju’zege kletirip bolmaydi. Balalarda altinshi ta’rtiptegi sha’rtli refleksler payda etilgen.
Waqtinsha baylanis strukturasi ha’m ju’zege keliw mexanizmi. U’lken yarim sharlar qabig’inan eki gruppa kletkalar; sha’rtli ta’sirdi qabil etiwshi kletkalar menen sha’rtsiz ta’sirdi qabil etiwshi kletkalar ortasinda waqtinsha baylanis ju’zege keliwi tiykarinda sha’rtli refleks payda boladi. I.P.Pavlovtin’ bul oylawin ha’zir ha’mme e’tirof qiladi. U’lken yarim sharlardin’ qabig’I ishinen ha’m aq zatinan o’tiwshi gorizontal nerv talshiqlari (assosiativ ha’m kommisural talshiqlar) joqarida aytilg’an kletkalar ortasinda qozg’aliwdi o’tkeredi, dep boljaw etilgen.
U’lken yarim sharlar qabig’indag’i ha’r qiyli tarawlardin’ o’z-ara ta’sir etiwshi mexanizmlerinde qabiq-qabiq astu-qabiq jollari da za’ru’r ro’l oylawi keyin ala aniqlanadi. Sha’rtli qozg’aliwdin o’tiwi ushin bul jollardin’ qanday a’hmiyeti bar ekenligi to’mendegi jollar arqali aniqlanadi. Iyt miyini’ kulren’ zatlarin kesip, yarim sharlar qabig’inin’ ha’r qiyli bolimlerin ajiratip qoyilsa, usi bo’limlerdegi kletkalar arasinda waqtinsha baylanislar ju’zege keledi. (E.A.Astrayan) Adam miyinin’ arqadag’i orayliq poshtasi (birinshi somatosenor zona) alding’i orayliq poshta (motorzona) dan ajiratilip qoyilsa, usi tarawlar ortasindag’i barlia gorizontal nerv baylanislari uliwma uzilgenligine qaramay, hareket uqipliqlari jiddiy rawishte buzilmaydi. Kadoksimon dene qirqip qoyilg’anda da adamnin’ ha’reket uqipliqlari jiddiy ra’wsihte buzilmaydi. Bulardin’ ha’mmesinde yarim sharlar qabig’inin’ tu’rli tarawlari to’mengishe o’z ara ta’sir etedi. Sha’rtli signal ta’sirinde kelip shiqqan afferent impulslar : thalamus ha’m retulyar formatsiya arqali miy qabig’inin’ sensor zonasina baradi,impulslar usi jerde qayta islengennen son’,tu’siwshi jollar arqali miy qabiq astindag’I spetsifik ha’m nospetsifik du’zilmelerge qaytadi, bul jerde bolsa,ja’ne miy qabig’ina- sha’rtsiz reflekslerdin’ qabig’indag’I wa’killik zonasina baradi.
Ha’sir ayirim izertlewshiler sha’rtli refl;ekslerdin’ ju’zege keliw mexaniziminde dominanta ha’diysesi tiykarg’I ro;’l oynaydi – dep boljaydi. Sha’rtsiz ta’sir waqtinda tiyisli analizatordin’ pustokdag’I kletklaari qozg’aliwshan’lig’I keskin da’rejede artip ketedi. Sol sebepli bul kletkalar miy qabig’indag’I basqa tarawlardin’ qozg’aliwina reaksiya ko’rsetetug’in bolip qaladi. Na’tiyjede indifferent ha’m sha’rtsiz ta’sirler birge qollanilsa, olar ju’zege shig’aratug’in qozg’alislar o’z ara qoosiladi( I.P.Pavlov)- boljawi menen aytqanda sumatsiya refleksi ju’z beredi.