1-tema. Psixofiziologiya predmeti hám waziypalari

Ekzopsixika. 1.Sezim 2Qabil etiw. 3. Vakillik. 4. QIYAL 5. Soz jasaliwi. 6. Diqqat.Dunyani anlaw

Mezopsixika. 1. Pikirlew. 2. Soylew(nutq). 3. Erk. 4.Òz-ozin anlaw

Endipsixika. 1.Jaģday 2. Emotsiyalar. 3.Seziw . 4. O'z-o'zini ("men" his qilish).

Endopsixa avtonom nerv sisteması, ekzopsixa - oraylıq hám mezopsixa - motor tásirinde. Hár bir qatlamdı energiya dárejesi, pútkil quramındaǵı elementlerdiń baylanısıw dárejesi hám elementlerdiń bir-birine baylanısıwınıń ruxsat etilgen ózgeriwshenligi, elementler arasındaǵı minimal múmkin bolǵan baylanıslılıq menen ajralıp turatuǵın bólek " putunlik " sipatinda qaralıwı múmkin, elege shekem putuniń bar bolıwına múmkinshilik beretuǵın, bólek element iskerliginiń ózgeriwshen diapazonı Statika bolıp tabıladı.

Putinliktiń bar ekenligi elementlerdiń bar ekenligin hám olar ortasındaǵı munasábetti talap etedi. Intellektual pútinlikke kiritilgen elementler sanı qanshellilik kóp bolsa, ulıwma alǵanda ol sonshalıq turaqlı boladı hám elementler barǵan sayın ekvipotensiallik ozgesheligine iye boladı. Intellektual pútinlik elementi materiallıq ob'ekt yamasa onıń simvoli(ramzi), onıń " bosligi", sonıń menen birge basqa bir pútkil elementler ortasındaǵı munasábetler bolıwı múmkin. Intellektual putunliktin barlıq elementleri teń emes: ayrimalari dominant, sistemanı qáliplestiriwshi faktor rolin oynaydı. Dominant tómendegi ozgesheliklerge iye: aktivlik hám ózgeriwshenlikti kusheytiwi, basqa elementlerdiń aktivligin bastırıw hám olardıń aktivligin birlestiriw qábileti. Dominant iskerliginiń ózgeriwi, putinliktiń basqa elementlerindegi ózgerislerine qaraǵanda bir qansha quramalı xarakterge iye. Quramalı psixik hádiyse (pútkil) kóp qatlamlıq ayrıqshalıqına iye hám hár bir qatlam úlken radiusqa iye bolǵan basqa sharga sińirilgen sharga uqsaydı. Biz intellektuallıqtıń keminde ush tiykarǵı strukturalıq bólimleri haqqında sóylewimiz múmkin, olardıń hár biri óz gezeginde kóplegen qatlamlardan ibarat.
Endopsixa avtonom nerv sisteması, ekzopsixa - oraylıq hám mezopsixa - motor tásirinde. Hár bir qatlamdı energiya dárejesi, pútkil quramındaǵı elementlerdiń baylanısıw dárejesi hám elementlerdiń bir-birine baylanısıwınıń ruxsat etilgen ózgeriwshenligi, elementler arasındaǵı minimal múmkin bolǵan baylanıslılıq menen ajralıp turatuǵın bólek " putinlik" sipatinda qaralıwı múmkin, elege shekem pútkildiń bar bolıwına múmkinshilik beretuǵın, bólek element iskerliginiń ózgeriwshen diapazonı (aralıǵı ).
Dinamika
Intellektual pútinlik qálipleskennen keyin turaqlı xarakterge iye boladı hám ózin dárz ketiwden "" qorǵay qila" baslaydı. Intellektual " pútkillikni" saqlawdıń keminde ush tiykarǵı usılı haqqında aytiwmiz múmkin.
1. Transformaciya - bir qatlam shegaralarında elementlerdiń óz-ara tásiri (almasinuvi).
2. Kompensatsiya - tómengi qatlamdıń " tastap jiberilgan" elementin joqarı bóleginiń ornına almastırıw.
3. Regressiya - joqarı qatlam elementin tómengi element menen almastırıw.
Bir qansha psixik hádiyselerdiń kelip shıǵıwın túsindiriw ushın siz xarakteristikalanǵan nızamlardı qóllawıńız múmkin. Bunnan tısqarı, biz hár qanday psixik hádiyseni ózgermeytuǵın dep bilamiz.
4. Psixofiziologiyaning kelip shıǵıwı hám tariyxı. (Psixikaning kelip shıǵıwı )
Psixofiziologiyani psixologiyaning ózbetinshe bólimi sipatinda ajıratıwǵa birinshi urinis psixologiyaga eksperimental metodtı kirgizgen nemis psixologı V. Vundt atı menen baylanıslı. V. Vundt psixologiyada eki izertlew baǵdarın ajıratıp kórsetdi - Birinshisi – fiziologiyaliq psixologiya, Onıń ob'ekti eń ápiwayı psixik processler hám method psixofiziologiayaliq eksperiment bolıp tabıladı. Ekinshi baģdar - " xalıqlar psixologiyasi". Bul materiallıq hám tariyxıy ónimler - til, ańızlar, kórkem óner, úrp-ádetler hám basqalardı analiz qılıw usılı menen úyrenilgen joqarı intellektual funktsiyalar tarawı bolıp, Batısda " fiziologiyaliq psixologiya" termini keń tarqaldı. Kanadalıq psixolog D. Xebbning bawırlas sheriklerinen biri, attraktsion psixofiziologiyasi salasındaǵı iskerligi menen teńilgan P. Milner " Fiziologiyaliq psixologiya" (1970) oqıw qollanbasın baspa etdi. Ol jaǵdayda ol miydiń dúzilisi hám funktsional shólkemlestiriw principlerı, motivatsiya hám sezimlerdiń fiziologiyaliq mexanizmleri, sonday-aq miydi óz-ózin stimulyatsiya qılıw boyınsha tájiriybeler, yad, qural hám sezimiy sistemalardı úyreniw nátiyjeleri boyınsha jańa maǵlıwmatlardı usınıs etdi. 1973 jılda sabaqlıq orıs tiline awdarma etilgen hám baspa etilgen.
Sol dáwirdegi taǵı bir belgili sabaqlıq Richard Tompsonning " Fiziologiyaliq psixologiyaga kirisiw" (1975) da belgili boldı. eki sistemalı hám yad hám úyreniwdiń nerv mexanizmleri. Kitaptıń kirisiw bóleginde R. Tompson fiziologiyaliq psixologiyaning tiykarǵı máseleleri mánisan psixologlardı qızıqtırǵan máseleler ekenligin aytıp ótdi. Biraq fiziologiyaliq psixologiyada tiykarǵı itibar minez-qulıq hám intellektual hádiyseler tiykarında jatatuǵın biologiyalıq sistema hám processlerge qaratıladı. Onıń kitabında hár túrlı minez-qulqlardıń biologiyalıq tiykarların, genetikalıq hám átirap -ortalıq faktorlarınıń rolin, qısqa hám uzaq múddetli yadtı, sóylew hám til fiziologiyasini kórip shıǵıwǵa úlken itibar berilgen.
70-jıllarda AQShda jańa " Psixofiziologiya" jurnalı - Amerika psixofiziologlar jámiyetiniń basılıwı payda boldı, ol psixologiya hám fiziologiyaga tiyisli shiģarmalardi baspa etedi. Sol waqıttan baslap " psixofiziologiya" termini qollanila baslandı hám psixofiziologiyani ózbetinshe pánge ajıratıw ushın ámeliy tiykar jaratıldı.
Biraq, psixofiziologiya jańa jónelis sipatinda rásmiy mártebeni tek 1982 jıl may ayında, Monrealda Birinshi Xalıq aralıq Psixofizyologlar Kongressi bolıp ótkeninde aldı. Ol jaǵdayda Xalıq aralıq psixofiziologiyaliq assotsiatsiya (Innergana11 ona1 OgeatraNan oG P5 usr10 p11 yulo @ y - YR) hám psixofiziologiya boyınsha xalıq aralıq kongresslarning baslanıwı dúzildi. Xalıq aralıq psixofiziologiyaliq assotsiatsiya Birlesken Milletler Shólkeminde kórsetiw etiledi. Awqamniń wazıypalarınan biri bul xalıq aralıq sheriklikti rawajlandırıw bolıp tabıladı. Birinshi kongressda ~ " International Journal of Psychophysiology" (" Innernana [. (Oita! OG Rzusporpu5 yuyoyu")) jańa jurnalı dúzildi.- Sankt-Peterburgdan belgili neyrofiziolog, tahrir komissiyası aǵzası E. N. Sokolov. Jurnaldıń 1983 jıl avgust ayında baspa etilgen birinshi sanında psixofiziologlarning Birinshi Xalıq aralıq Kongressida bolıp ótken tartısı sawlelengen.
Psixofiziologiya predmeti sipatinda kórip shıǵilıwı kerek bolǵan máseleni talqılaw etkende, hár qıylı qararlar, atap aytqanda, adamlarda psixofiziologiyaliq izertlewlerde tek invaziv bolmaǵan usıllardı (teriniń sırtına kirip bolmaytuǵın ) qóllaw zárúrligi tuwrısında pikirler bildirildi, bul tek elektroensefalogrammalarni jazıwdı óz ishine aladı. me (EEG), elektrokardiogramma (EKG), galvanik teri refleksi (GSR) hám basqalar. Bul jaǵday qollap -quwatlanmadi. Tiykarǵı tartıslar psixik processler hám jaǵdaylardıń nerv mexanizmlerin úyreniwdi psixofiziologiya predmeti sipatinda kórip shıǵıw yamasa psixofizyologning wazıypasın, mısalı, EEG sıyaqlı ob'ektiv kórsetkishlerdi dizimnen ótkeriw arqalı makro dárejedegi psixik hádiyselerdiń fiziologiyaliq mexanizmlerin úyreniw menen sheklew tuwrısında pikir juritildi. Oyanģan potentsial, GSR hám basqalar.
Birinshi kóz qarastı qollap -quwatlawshilar H. Delgado hám E. N. Sokolov. Olardıń pozitsiyasi haywanlar hám adamlarda miydiń nerv hám ulıwma elektr iskerligin úyreniwde úlken jeke teoriyalıq hám eksperimental tájiriybege tiykarlanǵan edi. X. Delgado maymilardiń minez-qulqların basqarıw ushın kem ushraytuǵın nevrologiya orayınıń (Madrid qasında ) tiykarlawshisi sipatinda tanilģan. Ol haywanlar miyini elektr, ximiyalıq, keyin elektromagnit stimulyatsiyasi waqtında minez-qulqlar hám mıy iskerligin telemetrik atap kórsetiw usılların islep shıqtı. Fiziologiyaliq kórsetkishlerdi qabıllaw hám miyge tásiri radio signalları járdeminde ámelge asırıldı. Bul tábiy ortalıqtaǵı erkin minez-qulqlar hám suruv shaxsları ortasında ornatılǵan social munasábetler sharayatında haywanlarǵa tájiriybeler ótkeriwge múmkinshilik berdi. E. N. Sokolov neyron tarmaqlarda informaciyanı kodlaw principlerıni úyreniw menen baylanıslı. Ol hár qıylı filogenetik dárejedegi (mollyuska, qurbaqa, balıq, qoyan, maymil, adam ) ob'ektlaridagi maǵlıwmatlardı qayta islew processleriniń túpkilikli uqsaslıǵın ashıp berdi. Biraq, tartıs dawamında kópshilik izertlewshilerdiń mıy iskerliginiń ulıwma kórsetkishleri tiykarında intellektual funktsiyalardı úyreniw tárepdarları boldı. Nátiyjede psixofiziologiya predmetiniń mazmunı ózbetinshe ilimiy baģdar sipatinda psixik processler hám jaǵdaylardıń fiziologiyaliq mexanizmlerin úyreniw sipatinda rásmiy túrde ornatildi. Biraq, ilim-pánniń rawajlanıwı tekǵana makroreaktsiyalarni úyreniw jolı menen ótti. Eń keń tarqalǵanı tekǵana haywanlarda, bálki adamlarda da nerv iskerlikti atap kórsetiw usılların óz ishine alǵan psixofiziologiyaliq izertlewler bolıp tabıladı. Bul H. Delgado hám E. N-Sokolov psixofiziologiyasining rawajlanıw keleshekleri tuwrısında boljawlı pikirlerdi sawlelendiriwdi tastıyıqladi. Búgingi kúnde psixofiziologlarning qızıǵıwshılıq sheńberine sezimlerdiń sezgirlik mexanizmleri, aqıl etiw, yad hám úyreniw, motivatsiya hám sezim-sezimler, pikirlew hám sóylew, sana , minez-qulıq hám intellektual iskerlik, sonıń menen birge interhemisferik munasábetler, diagnostika hám funktsional jaǵdaylardıń mexanizmleri, shaxstıń psixofiziologiyasi kiredi. Nerv sistemasındaǵı maǵlıwmatlardı parıqlaw, kodlaw hám qayta islew principlerı hám basqalar.
Qadaǵalaw sorawları.
1. Psixofiziologiya pániniń mánisin analiz etiń?
2. Psixofiziologiya hám fiziologiya pánleriniń uqsas hám ayrıqsha táreplerin keltiriń?
3. Psixofiziologiya páni tarmaqların analiz etiń?
4. Psixogenez túsiniginiń tariypini keltiriń?
5. Psixofiziologiyaning rawajlanıw tariyxı haqqında túsinik?

3-TEMA. PSIXOFIZIOLOGIK IZERTLEWLERDIŃ (TADQIQOTLARNING) TEORIYALIQ HÁM AMELLIY TAREPLERI.

PSIXOFIZIOLOGIYADA ZAMONAVIY IZERTLEW USULLARI
Joba :
1. Izertlewshin teoriyalıq tauarliģini eksperimental izertlew sapasına tásiri.
2. Ilimiy teoriyanıń xarakteristikası hám kórsetkishleri.
3. Psixologiyalıq hám psixofiziologiyaliq izertlewleriniń stilistik tiykarları.
4. Psixofiziologiyaliq izertlew nátiyjelerin aytıw mashqalası.
1. Izertlewshin teoriyalıq tayarligini eksperimental izertlew sapasına tásiri.
Psixofizyologik izertlewler payda bolǵanınan berli, olardı ótkeriw processinde vegetativ reakciyalar isletilingen hám qollanılıp atır ; teri ótkezgishliginiń ózgeriwi, qan tamır reakciyaları, júrek urıwı, qan basımı hám basqalar.
Biraq, vegetativ reakciyalardı dizimnen ótkeriw miydagi informaciya processlerin ólshewdiń tikkeley usıllarına tiyisli emes. Itimal, olar informaciya processleriniń qısqasha hám ayriqsha bolmaǵan qásiyetlerin sáwlelendiredi.
Bunnan tısqarı, bir vegetativ reakciya (mısalı, galvanik teri refleksi - GSR) júdá had turli quram daǵı informaciya processleri menen baylanıslı bolıwı múmkin. GSR payda bolıwı itibardı kusheytiwi hám qorǵaw reakciyası menen de gúzetiliwi múmkin. Biraq, bir qansha vegetativ reakciyalarǵa kóre, hár qıylı reflekslerdi parıqlaw múmkin.
Sonday etip, F. Grem hám R. Klifton (Sgapat R., SPPop K., 1966 ) baģdarlangan refleksni qorǵawdan ajıratıp turatuǵın belgi sipatinda júrek urıw tezliginiń tómenlewiniń fazik reakciyasınan paydalanıwdı usınıs ettiler; ekinshi halda, júrek urıwı keri baǵıtda ózgeredi, yaǵnıy. artadı. Aldınlaw E. N. Sokolov (1958) bul reflekslarni bas hám qoldıń qan tamır reakciyaları menen parıqlawdı usınıs etdi. Baģdarlawshi refleks basdin vazodilatatsiyasi menen birlestirilse, qorǵaw refleksi qısılıw menen baylanıslı. Bunnan tısqarı, eki jaǵdayda da qol tamırları qısılıw menen reaksiyaǵa kirisedi.
Vegetativ reakciyalardı tek informaciya processlerin úyreniw ushın tikkeley bolmaǵan usıl sipatinda isletiliwiniń bir qansha sebepleri bar:
• olar júdá aste hám keshiktiriladi;
• funktsional jaǵday hám sezimlerdiń ózgeriwi menen júdá bekkem baylanıslı ;
• olar xoshametlew hám maqsetleri boyınsha ayriqsha emes. Biraq, bul vegetativ kórsetkishler joqarı seziwsheńlıqqa iye emes degeni emes. Sonday etip, dichotic tıńlaw waqtında zárúrli stimullar (tema atınıń aytıw ), eger olar itibarsız qaldırilgan esitiw jolı arqalı jetkizip berilsa, yaǵnıy. qálegen itibar menen basqarilmaydi, kóbinese GSRga alıp keledi.
Avtonom reakciyalardan ústinligi bulshıq etlerdiń elektr aktivligin dizimnen ótkeriw - elektromiyogramma (EMG), bul joqarı jıldamlıǵı menen ajralıp turadı. Bunnan tısqarı, yuzning bulshıq etlerinen jazıp alınǵan bir qansha anıq EMG naǵıslarına kóre, hár qıylı sezimiy jaǵdaylardı joqarı anıqlıq menen anıqlaw múmkin.
Kóz háreketlerin dizimnen ótkeriw (okulogramma) ergonomikada qollanıladı. Qawipsizlik kózqarasınan bul kórsetkish avtomobil yamasa lokomotivni uzaq waqıt basqargan shafyorlardıń jaǵdayın baqlaw ushın isletiledi.

2. Ilimiy teoriyanıń xarakteristikası hám kórsetkishleri.

E. N. Sokolov izertlewleri psixofiziologilyaliq principin qáliplestiredi, bul tómendegishe esitiledi: adam - neyron - model. Sonday eken, psixofiziologyaliq izertlewler adamdıń minez-qulıq (psixofizik) reakciyaların úyreniwden baslanadı. Keyin haywanlarda tájiriybeler ótkerilgen, adamlarda oyatılǵan potentsial tiykarında EEGdan paydalanǵan halda úyrengen, nerv iskerlikti mikroelektrodli dizimnen ótkeriw járdeminde ózin tutıw mexanizmlerin úyreniw házirde de dawam etpekte. Model jumısshı gipoteza wazıypasın atqaradı. Modelden kelip shıǵıs juwmaqlar psixofizik hám psixofiziologiyaliq dárejedegi jańa izertlewlerde sınaqtan ótkeriledi. Tájiriybeler nátiyjeleri modelge tuwrı kelmese, ol ózgeredi.
Sonday etip, model izertlew ob'ekti tuwrısında barǵan sayın tolıq maǵlıwmat toplaydı. Insan miyasini invaziv bolmaǵan halda úyreniwdiń jańa zamanagóy usılları intellektual processlerdiń mıy mexanizmlerin úyreniw ushın keń keleshekti ashıp beredi. Bul, birinshi náwbette, EEGni dizimnen ótkeriw múmkinshiliklerin, sonıń menen birge hár qıylı tomografiya usılların toldıratuǵın magnetoensefalografiya, olar arasında pozitron emissiya tomografiyasi (PET) hám magnit -rezonans tomografiya (MRG) bar. Jergilikli mıy qan aǵımın ólshew usılı júdá nátiyjeli. Miydi termal súwretlew de jańa usıl bolıp tabıladı.

3. Psixologiyalıq hám psixofiziologik izertlewlerdin stilistik tiykarları.

Psixofizyologik izertlewler usılları - intellektual processlerdi fiziologik támiynatın úyreniw ushın isletiletuǵın usıllar kompleksi. Minez-qulıqtı shólkemlestiriwde hár qıylı mıy strukturalarıniń rolin bahalawdıń dáslepki usıllarınan biri xirurgiya, ximiyalıq hám termal effektler járdeminde miydiń bólimlerin ziyanlaw yamasa alıp taslaw usılları hám miydiń ayırım bólimlerin elektr stimulyatsiyasi usılları edi.
Eksperimental izertlewlerde házirgi waqıtta individual neyronlardıń yamasa mıy strukturalarıniń elektr aktivligin atap kórsetiw usılı keń qollanılıp atır. Zamanagóy psixofiziologiyada intellektual iskerliginiń neyrofiziologik tiykarların úyreniwdiń tuwrıdan-tuwrı usılları hám intellektual iskerlikti ámelge asırıw processinde organizmdiń funktsional jaǵdayın tikkeley bolmaǵan úyreniw usılları psixik processlerdiń fiziologik támiynatın úyreniwde qollanıladı. Tuwrıdan-tuwrı usıllarǵa tómendegiler kiredi:
1. Elektroansefalogrammani dizimnen ótkeriw (EEG) - elektroansefalogrammani (EEG) atap kórsetiw usılı - bas maydanınan alıp taslanǵan ulıwma elektr aktivligi. EEG intellektual iskerliginiń neyrofiziologik tiykarların úyreniw ushın eń keń tarqalǵan hám jeterli dep esaplanadı. Kóp kanallı EEG jazıwı bir waqtıniń ózinde korteksning hár qıylı funktsional tarawlarında elektr aktivligin atap kórsetiw imkaniyatın beredi. EEG arnawlı elektrodlar (ádetde gúmis) járdeminde alınadı, olar bas súyeki maydanına temirden jasalǵan áskeriy bas kiyim menen ornatıladı yamasa jabistiriwshi qamır menen biriktiriladi.
2. Oyatılǵan potentsiallardı atap kórsetiw (RaI) - miydiń sırtqı stimulga yamasa intellektual (kognitiv) wazıypanı orınlawǵa bolǵan elektr reakciyası. Vizual RaIlarni dizimnen ótkeriw ushın dawıs, klass RaIlarini dizimnen ótkeriw ushın dawıs hám somatosensor RaIlarni dizimnen ótkeriw ushın elektr energiyası eń kóp isletiletuǵın stimullar bolıp tabıladı. RaI jazıwı bas maydanında jaylasqan elektroensefalografik elektrodlar járdeminde ámelge asıriladı.
3. Topografikalıq kartalaw - bul EEG-dıń ritmik strukturalıq bólimleri hám oyanģan potentsiallardıń mıy yarım korteksidagi keńislikdegi bólistiriliwin sáwlelendiriwge múmkinshilik beretuǵın EEG-ni kompyuterde qayta islewdiń suwret maǵlıwmatları usılı. Kóp kanallı EEGni dizimnen ótkeriw EEGni kompyuterde qayta islew nátiyjesinde alınǵan maǵlıwmatlardı aqıl etiw ushın qolay, vizual formada - túrli ritmlar kúshiniń bir retlik keńislikdegi bólistiriwi, olardıń sinxronlash dárejesi, RaI komponentleriniń amortizatorlari sipatinda korteksda usınıwǵa múmkinshilik beredi.
4. Pozitron emissiya tomografiyasi (PET) - organizmge vena ishine yamasa nápes jollıq arqalı kirgizetuǵın tábiy mıy metabolitlari quramına kiretuǵın ultra qısqa múddetli pozitron shıǵaratuǵın izotoplar - " boyawlar" den paydalanatuǵın izertlew usılı. Miydiń aktiv tarawlarında toplanıp, olar onıń strukturalarıniń metabolik aktivligi tuwrısındaǵı maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp miydiń " suwretini" jaratılıwma múmkinshilik beredi. PET metabolik processler, sinaptik uzatıw hám neyrokimyoviy qabıllaw processlerinde qatnasatuǵın radioaktiv jarlıqlı zatlardıń keńislikdegi tarqalıwın hám konsentraciyasın dizimnen ótkeriw arqalı eksperimental wazıypalardı orınlawda miyani, sonday-aq neyronlardıń hám neyronlardıń populyatsiyalarining jergilikli óz-ara tásirin baqlaw múmkinshiligin beredi. PETning waqtınshalıq rezolyutsiyasi isletilingen izotopga baylanıslı hám o'nlab minutalar tártibinde.
5. Magnit -rezonans usılı - yadrolarning magnit momentlerin qayta baģdarlaw sebepli sırtqı magnit maydanında nol bolmaǵan spinli yadrolari bolǵan zatlar tárepinen elektromagnit energiyanıń rezonansli jutuliwi.

4. Psixofiziologik izertlew nátiyjelerin aytıw mashqalası.

Tikkeley bolmaǵan dizimge alıw usılları organlar arqalı miydiń funktsiyaların úyrenedi. Bul usıllar miyge tán emes, olar universal bolıp tabıladı.
1. Teri-galvanik reakciya (GSR) - elektrokutan potentsialdı dizimnen ótkeriw (ádetde palma ústinde). Teriniń elektr aktivligi, tiykarınan, onıń qarsılıgın ózgertiretuǵın hám vegetativ nerv sistemasınıń qadaǵalawı astında bolǵan ter bózi iskerligi menen baylanıslı. Morfologiyalıq substrat retikulyar qáliplesiw bolǵan nonspesifik mıy sisteması iskerliginiń ózgeriwi elektrokutan potentsialında sezilerli ózgerislerdi keltirip shıǵaradı. GSR sezimiy reakciyaǵa, qáweterge, keriliwka júdá sezgir hám kóbinese adamdıń funktsional jaǵdayın xarakteristikalaw ushın isletiledi.
2. Pletismografiya - bul usıl túrli organlarǵa jetkizip beriletuǵın qan kólemindegi ózgerislerdi dizimge alıwǵa tiykarlanǵan. Eń keń tarqalǵan cifrlı pletismografiya. Pletismogrammada júrektiń qısqarıwınan ekinshisine júrek urıw kóleminiń ózgeriwi sebepli qandıń ulıwma ózgeriwin sáwlelendiriwshi tonik hám fazik eki qıylı ózgerisler ajratıladı. Eki kórsetkish de intellektual iskerliktegi vegetativ jılısıwlardıń sezgir kórsetkishleri. Kompyuter tomografiyasi menen birge jergilikli mıy qan aǵımın úyreniw ushın isletiledi.
3. Ritmografiya - júrek urıwın dizimnen ótkeriw (HR)
Júrek-qan tamır sisteması turmıslıq funktsiyalardı atqaradı, deneniń jasaw ortalıǵınıń turaqlılıǵındı támiyinleydi. Júrek bulshıq etleri hám qan tamırları túrli organlardıń turaqlı ózgerip turatuǵın mútajliklerin qandırıw ushın birge háreket etedi hám azıq zatları, gazlar, shıǵındılar, gormonlar qan aǵımı arqalı jetkizip beriliwi hám baylanıs tarmaǵı bolıp xızmet etedi.
Júrek urıwı - adamdıń funktsional jaǵdayın anıqlaw ushın tez-tez isletiletuǵın kórsetkish avtonom nerv sistemasınan simpatik hám parasempatik tásirinlerdiń óz-ara tásirine baylanıslı. Usınıń menen birge, júrek jumısındaǵı kernewdiń kusheytiwi eki sebepke kóre payda bolıwı múmkin - simpatik aktivliktiń asıwı hám parasempatik aktivliktiń tómenlewi nátiyjesinde.
4. Elektromiyografiya. Bulshıq et sisteması metaforaiy mániste insannıń sırtqı dúnya ushın biologiyalıq gilti dep tariyplenedi. Elektromiografiya - bul bulshıq etlerdiń biopotentsiallarini dizimge alıw arqalı háreket shólkemleriniń funktsional jaǵdayın úyreniw usılı. Elektromiyografiya - bul bulshıq etler degi elektr processlerin atap kórsetiw, tiykari onıń qısqarıwına alıp keletuǵın bulshıq et talshıqları tásir potentsialın atap kórsetiw.
5. Okulografiya - bul ko'zning tor perdesi hám kóz bulshıq etleriniń elektr potentsialındaǵı ózgerislerdi grafik dizimge alıwǵa tiykarlanǵan kóz háreketlerin atap kórsetiw usılı. Adamlarda ko'zning aldınǵı polyusı elektr tárepten unamlı, arqa polyusı bolsa keri bolıp tabıladı, sol sebepli ko'zning tómengi bólegi menen shaq perde ortasında ólshenerlik potentsial parq bar. Ko'zni burıw waqtında polyustıń jaǵdayı ózgeredi hám nátiyjede júzege keletuǵın potentsial ayırmashılıǵı kóz háreketiniń baǵdarın, amplitudasini hám tezligin xarakteristikalaydı. Grafik túrde dizimnen ótken bul ózgeris elektrookulogramma dep ataladı. Usınıń menen birge, bul usıl járdeminde kózning mikromotorlari belgilengenler etilmeydi, olardı dizimnen ótkeriw ushın basqa usıllar islep shıǵılǵan.

4-TEMA. MIY

Joba :
1. Mıy haqqında túsinik miydiń morfologiyası.
2. Neyronlardıń sistemalı dúziliwi, olardıń processleri.
Lekciyanıń maqseti: MASning iskerligin tiykarǵı principlerin bayanlaw. Nerv orayına túsinik beriw. Nerv oraylarınıń tiykarǵı ózgesheliklerine xarakteristika beriw.
Student lekciyanı esitkeninen keyin biliwi kerek:
- MAS dıń wazıypaların, afferent, kontakt hám efferent neyronlar haqqında oyda sawlelendiriwge ıyelewdi.
- Pavlov - Sechenovlarning reflektor teoriyasın tiykarǵı principlerin oyda sawlelendiriwdi.
- Refleks túsinigin hám refleks orniniń bólimlerin.
- «Nerv orayining» strukturasın hám olardıń ózgesheliklerin.
Lekciyanıń jobası :
1. Organizm integrativ - iykemlesiw iskerliginde MAS dıń roli.
2. Neyron - MASning struktura - funksional birligi.
3. «Nerv orayi» túsinigi.
4. Nerv oraylarınıń ózgeshelikleri.
MASga ta'luqli - arqa, uzunshaq , orta, aralıq miyler, miyshe, bazal túyinler, bas mıy qabiģi (pustlogi). Bul strukturalardıń had biri morfologiyalıq hám funksional spetsifikaga iye. Sol menen birge olar ulıwma funksional ózgesheliklerge iye - neyron dúzilisi, neyronlar arasında sinaptik baylanis, neyronlardan lokal tur payda etiw, spetsifik funksiyalardı orınlaw ushın strukturalar arasında tuwri hám teris baylanislar kopligi, hamme neyronlardı informatsiya qabul etiwi, qayta isleniwi, otkiziw , saqlap qaliw qabiletine iye ekenligi hám informatsiyani kirisiw kanalları shigiwina salıstırǵanda kopligi , xar qıylı informatsiyani parallel isleniwi, oz-ozinen basqariw qabiletine iye ekenligi, reflektor dominant princip tiykarında isleniwi. MASsining ahmiyeti:
1) Organ hám sistemalardı iskerligin eń jetilisken basqariliwini hám birlestiriliwini támiyinleydi. Sol sebepli organizm bir pútkil bolip isleydi. 2) MASma organizmdi sirtqi ortalıq menen baylanisli hám individual sáykeslesiwin támiyinleydi. 3) MASi psixik iskerlik organı esaplanadi. Nerv impulslari barıwı nátiyjesinde mıy qabiģinda sezim payda boladı. Sana, yad, oylaw pikirlew - MASi iskerligi nátiyjesinde júzege shiģadi. Neyronlar sanı MASda 1011, bir neyronda 10. 000 ge shekem sinapslar bar, bar qıylı neyronda 100. 000 neyrona shalar bar. Eger bul elementlerdi informatsiya saqlaw qutillari dep esaplasak, nerv sisteması 1019 birlik informatsiyani saqlawi múmkin, pútkil dunyada adamzat toplaģan informatsiyani saqlaw múmkin. Bunıń tiykarında adamdı omir dawamında toplaģan informatsiyasini eslab alıw qabiletine iye túsinigin tiykarlaw múmkin. Buraq mıy esla qalgan hamme informatsiyani yadınan shiģarip alıwǵa iye emes. Nerv orayları - oraylıq nerv sistemasınıń túrli qavatlarinda jaylasqan, belgili iskerlikti basqariwshi nerv kletkalariniń toplamlari. Har bir nerv orayı 2 qismnan dúzilgen: 1) Orta bólegi - yadrosi; 2) periferik bólegi-shashılǵan bólegi. Nerv kletkalari neyronları bolinedi: 1) afferent, 2) aralıq, 3) efferent. Formasina qarap mono, bir-hám multipolyarga bulinadi. Mediatorga sezgirligine karab xolinergik, peptidergik, noradrenalinergik, dofaminergik, seratoninergik. Har qıylı tásirlovchilarga sezgirligine salıstırǵanda - mono, bi hám polisensorga. Dendritdagi shipiklar informatsiyani qabul qilip aladı, nerv sistemasın strukturasın funksiyası qansha qurammali bolsa , shipiklar sanı sonsha kop boladı.
Nerv oraylarınıń tiykarǵı ózgeshelikleri.
1. Kozģaliwini - nerv impulslarini fakat bir tárepleme orkizedi - sinapslar orkali otedi. Nerv sistemasın iskerligin bir tártipte islewin támiyinleydi.
2. Nerv impulslari aste otedi - mielinli nerv tolasiga salıstırǵanda 200 ret asterok.
1. Kozģaliwshanligi tómen ayniqsa noadekvat tásirlovchilarga.
2. Labilligi (funksional háreketchanligi) tómen. Mielinli nerv talshıqlarına salıstırǵanda 10 ret tómen.
5. Tez sharshaw qabiletine iye. Nerv talshıqlarınan parqli olarok, nerv orayları tezde charchaydi. Nerv orayınıń sharshawı afferent nerv talshıqları uzaq tásirlanganda reflektor juwaptıń ólpeń azayıwında hám sońıında pútkilley toqtap qaliwinda kórinetuǵın boladı. Bul túrde barinen burın nerv orayı sharshawın tastıyıq Etiw ushın oraylıq nerv sistemasınan muskulǵa baratuǵın efferent (háreketlantiruvchi) nerv talshıǵı tásirlenedi. Bunday tásirotga juwapan muskul qisqariw menen reaksiya korsetiw múmkin, xolbuki bul waqıtta afferent nerv tolasining tásirleniwi muskuldı qisqartirmaydi.
Házirgi waqqita nerv oraylarınıń sharshawı daslep neyronlar ara sinapslarda qozģalip otiwdin aynıwına baylanisli dep esaplasadı. Nerv aqırlarında sintezlangan mediator zapaslarining keskin dárejede azayǵanlıǵı, nerv kletkasindagi postsinaptik membrananıń mediatorga sezgirligi azayǵanlıǵı, nerv keltkasi energetikalıq resurslariniń azayǵanlıǵı nátiyjesinde neyronlararo sinapslarda qozģalis otiwi sonday buzilip qaliw múmkin.
Reflektor aktlarning hammesi nerv orayların birdeyde hám birdey tezlikte sharshata bermeydi. Bir qansha reflekslar uzaq dawam etkeni túrde nerv orayları sharshamasligi múmkin. Bunday reflekslarga tonik reflekslar kiredi, bul reflekslarda muskul tonusi uzaq waqit , geyde kop saatlap saqlanip turadı.
6. Ritmlarni transformaciya etiw qabileti (qozģalislar chastotasın uzgartirish kobiliyati). Nerv orayları ozine keliwshi impulslar ritmini uzgertire aladı. Jeke stimul menen tásirlanganda qozģalislar ritmining transformaciyası ayniqsa aniq korinedi. Jeke stimul berilgende nerv orayları isleytuǵın organǵa efferent nerv talshıqları arqali ritm menen izbe-iz baratuǵın bir qansha impulslarni jiberedi. Obrazlı qilip aytqanda mıltıqtan bir oq atilģanda nerv orayları pulemetdan oqqa tutıw menen juwap qaytaradi.
7. Ritmni ozlestiriw ózgesheligi. Kóbirek chastotalı tásirot berilgende oǵan juwap bere alıwǵa iykemlesiwi.
8. Jeke ozine tiyisli qozģalis ritmga iye. Avtomatiya ózgesheligine iye emes, biraq oz-ozinen qozģaliwi múmkin. Bul júdá kop neyronlar oz-arasında baylanisli boliwi menen tusintiriledi.
9. Reflektor juwaptıń tásirot kúshi hám uzınlıǵına baylanisligi. Reflektor juwap receptorlardıń tásirleniw kúshine hám uzınlıǵına baylanisli. Retseptiv maydandıń tásirleniwi kúsheytirilgende impulslarni nerv orayına otkiziwshi nerv talshıqları hám kózgelgan receptorlar sanı kobeyedi, sonlıqtan, reaksiyaǵa ólshewli aralıq hám effektor neyronlar sanı ham asadı. Sol menen birge receptorlarda hám neyronlardıń soǵan muwapıq har birinde juzege keliwshi nerv impulslarining chastotası asadı, bunıń nátiyjesinde ham refleks kusheyedi (muskullardıń qisrawi, bezler sekretsiyasi hám sol sıyaqlılar kusheyedi).
Tásirot kúshi xatto birdeyde turǵanda ham tásirot uzınlıǵı ortsa, bir qansha jaģdaylarda jańa nerv elementleriniń reaksiyaǵa tartılıwı esabine reflekslar kusheyedi.
10. Kozģalislardin qosiliwi (summatsiya). Kozģalislardin qosiliwi nerv oraylarınıń ozine tán ozgeshelikler bolip, onı I. M. Sechenov 1863 jılda birinshi ret tasvir etken. Kozģalislardin qosiliwi sonda korinedi, periferik receptorlardıń yamasa afferent nervlerdiń eki yamasa bir neshe tásiroti qosilģanda refleksni júzege shiģaradi, xolbuki sol tásirotlardan har biri ayrıqsha qolanilģanda reflektor reaksiyanı júzege shiģariwga kemlik etedi. Qosiliwdin eki túri: izbe-iz (vaktdagi) hám aralıqta (keńislik) qosiliwi bar.
Nerv orayına birdey afferent nerv talshıqları arqali kalta interval menen izbe-iz keliwshi Kozģalislardin oz ara tásiri izbe-iz qosiliw dep ataladı.
Bir afferent nervge yamasa refleksning retseptiv maydanına ritmik stimullar ceriyasini berip, izbe-iz qosiliwini eksperimentda baqlaw múmkin. Sol stimullardan xar birewiniń kúshi refleksni júzege shiģariw ushın jetkilikli qilsa, bul stimullar ritm menen qolanilģanda refleks kusheyedi. Tásirot kúshin har bir jalǵız stimulning ozi refleksni júzege shiģarmaytugin qilip tańlansa, stimullar izbe-iz qolanilģanda reflektor juwap júzege shigiwini kuzetse boladı. Hatte úlken kúshli jalǵız stimul receptorlarǵa qoyilģanda ham bir qansha reflekslar ulıwma júzege shiqpaydi. Mısalı, bas miyasidan maxrum kilingan (spinal) itda xatto úlken kúshli jalǵız induksion soqqı urıw kashinish refleksini júzege shiģara almaydı. Bul refleksning terindegi retseptiv maydanı sekundiga 18 zarbli chastota menen keliwshi kúshsiz induksion tok menen ritmik túrde tásirlansa, 2-3 sekunddan keyin reflektor reaksiya júzege shiģadi.
Bir retseptiv maydanǵa kiretuǵın túrli receptorlarǵa eki yamasa bir neshe stimul bir waqqita tásir etse, kozģalislar aralıqta qosiladi. Bir refleks retseptiv maydanınıń orayǵa intiluvchi eki nerv talshıǵı kop degende 15 msek intervalda busagadan tómen kúsh menen tásirlanganda ham kozģalislar aralıqta qosiladi.
11. Iskerlik koldigi. Reflektor aktlar olardı júzege shigargan tásirot toqtawi menen bir waqqita tamam bolmay, orada bir qayǵı-uwayım, geyde anaǵurlım uzın dáwir otedi. Bul hadiyse reflektor iskerlik koldigi dep ataldı. Iskerlik koldigining uzınlıǵı tásirot uzınlıǵınan kop ret artiq boliwi múmkin. Tásirot qansha kúshli bolip, receptorlarǵa qansha uzaq tásir etken bolsa, reflektor iskerlik koldigi ádetde soncha uzın boladı.
Iskerlik koldigiga sebep boliwshi eki tiykarǵı mexanizm elektrofiziologik izertlewlerde aniqlandi.
Birinshi mexanizm ritmik uzaq tásirotdan keyin neyron membranasınıń ız depolyarizatsiyasiga baylanisli. Afferent nerv talshıqları (yamasa receptorlar ) dıń ritmik tásirleniw waqtinda neyrondıń postsinaptik membranası depolyarizatsiyalanadi, tásirot toqtatilģanan keyin bolsa depolyarizatsiya darxol joģalmagan taqdirde nerv kletkasi bir neshe úsh millisekund dawamında impulslarning ritmik razryadın here beredj, biraq depolyarizatsiya passivlesken sayin bul impulslar barǵan sayın siyreklesip qoladi.
Biraq, ız depolyarizatsiyasi iskerlik koldigining tek qisqa múddetli effektin júzege shiģariwi múmkin.
Reflektor iskerlik koldigining uzoq dawam etiwi reflektor oraydıń berk neyron shınjırlarında nerv impulslarining aylanıp júriwi (cirkulyasiyasi) ga baylanisli deydi.
12. Nerv oraylarınıń tonusi. Elektrofiziologik izertlewlerdin korsetiwinshe, refleksning júzege shiģiwnda emes, salıstırmalı tınıshlıq jaģdayinda ham nerv oraylarınan periferiyaǵa - tiyisli organ hám toqimalarģa nerv impulslarining razryadları barıp turadı.
Ozgesheligi tek sonda, tásirotga juwapan reflektor reaksiya júzege shiģiwnda bul razryadlar úlken chastotalı (mısalı, kúshli qálegen háreketlerde háreketlentiretuǵın nerv talshıqlarında sekundiga 50 impulsdan 100 impulsgacha) bolip, bir ádewir efferent talshıqlar arqali azpa-koppa bir waqqita jiberiledi, tınıshlıqta bolsa razryadlar chastotası hám bir waqqita islep atirǵan birlikler sanı júdá kem boladı.
Nerv oraylarınan periferiyaǵa úzliksiz keliwshi siyrek impulslar skelet muskullarınıń tonusini, ishek ókpe keselilik muskulları tonusini, tamırlar tonusini payda etedi.
Nerv oraylarınıń sonday turaqlı qozģaliwi nerv oraylarınıń tonusi dep ataladı. Bul tonusning saqlaniwinda periferik receptorlardan oraylıq nerv sistemasına keliwshi afferent impulslar ham , har qıylı gumoral tásirotlar (gormonlar, SO2 hám b.) ham qatnasadı.
Nerv orayları tonusining saqlaniwinda afferent impulslarining roli Brondjestning tomendegi tájiriybesinde aniq korinedi. Baqa arqa miyiniń seziwshi túbirleri qirqilsa (baqanin keyingi ayaqlari sol túbirlerden innervatsiyalanadi), háreketlentiretuǵın nervler qirqib qoyilģanda muskullar tonusi qanday kemeyse, bunda ham derlik usinday azayadı. Bul tájiriybe korsetedi, muskullar tonusi nerv oraylarınıń tonusiga baylanisli, nerv orayları tonusini bolsa oz gezeginde muskul receptorlarınan hám basqa periferik receptorlardan keliwshi afferent impulslar saqlap turadı.
Uzunshaq mıy, orta mıy hám aralıq mıy oraylarınıń tonik tásiri ayniqsa sezilerli. Pıshıq bas mıyı fort tóbelik aldınǵı dumboklari tarawinan qorqip qoyilģanda , yaǵnıy detserebratsiyada