1-tema. Psixofiziologiya predmeti hám waziypalari

1-TEMA. PSIXOFIZIOLOGIYA PREDMETI HÁM WAZIYPALARI
Joba :
1. Psixofiziologiyaning klassifikaciyası, pánler sistemasında tutqan ornı
2. Psixofiziologiya hám shegaraǵa tiyisli ıntızamlar.
3. Psixogenez mashqalari hám onıń tárepleri.

2-TEMA. PSIXOFIZIOLOGIYANING KELIP SHIGIWI HÁM TARIYXI

Joba :
1. Psixofiziologiyaning kelip shıǵıwı hám tariyxı.
2. Psixogenez mashqalası (Psixikaning shiģiwi)

Tema : Psixofiziologiya predmeti hám wazıypaları. Psixofiziologiyaning kelip shıǵıwı hám tariyxı

Tema jobası :
1. Psixofiziologiyaning klassifikaciyası, pánler sistemasında tutqan ornı
2. Psixofiziologiya hám shegaraǵa tiyisli ıntızamlar.
3. Psixogenez mashqalalari hám onıń tárepleri.
4. Psixofiziologiyaning kelip shıǵıwı hám tariyxı.
5. Psixogenez mashqalası (Psixikaning kelip shıǵıwı )
1. Psixofiziologiyaning klassifikaciyası, pánler sistemasında tutqan ornı
Hár qanday pán óziniń baǵdarına hám maqsetlerine iye. Psixofiziologiya da bunnan istesno emes. Ruwhiy hadiyse hesh qashan óz-ózinen payda bolmaydı, bul har mudami jáne de quramalı psixofiziologikalıq process bolıp tabıladı. Psixofiziologiya — psixik hám fiziologiyalıq processler ortasındaǵı munasábetlerdi uyreniwshi pán tarawi Mıy hám psixikaning óz-ara baǵlıqlıǵın, biologiyalıq faktorlardıń roli, sonday-aq intellektual iskerlik processinde nerv sistemasınıń qásiyetlerin kórip shıǵadı.
Sonıń menen birge, psixofiziologiya nerv sistemasında júz beretuģin fiziologiyalıq hám bioximiyalıq ózgerislerdi ham úyrenedi.
Psixofiziologiya - sub'ektiv hádiyselerdiń fiziologiyalıq mexanizmlerin, sharayatların hám individual parqların úyrenetuǵın pán. Psixofiziologiyaning tiykarǵı waziypası sipatinda sistemalı, neyronal, sinaptik hám molekulyar dárejedegi psixik processlerdiń fiziologiyalıq mexanizmlerin úyreniw.
Psixofiziologiyaning tiykarǵı waziypası :
Neyrofiziologik mexanizmlerdi aniqlaw arqali aqliy hádiyse duris túsindiriw. (neyropsixologiya - psixik hádiyseler menen miydegi fiziologiyaliq duzilisler ortasındaǵı koefficientti úyrenedi;)
- Oraylıq nerv sisteması tárepinen deneniń sırtqı hám ishki ortalıq tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı uzatıw hám analiz said fiziologiyaliq mexanizmlerin úyreniw
- Qarar qabil etiw etiw hám qarardi ámelge asırıw mexanizmlerin bas mıy hám pútkil organizm dárejesinde úyreniw
- Diqqat, motivatsiya, yad, pikirlew hám hárekettiń fiziologiyaliq tıykaralarini biliw.
- Ápiwayı hám stress jaǵdaylarında xissiy reakciyalardıń fiziologiyalıq tiykarların biliw
- Insan psixikasi menen baylanisli fiziologiyaliq funktsiyalardı buzılıw mexanizmlerin biliw
- Psixodiagnostika maqsetinde, fiziologiyliq parametrler dinamikasın baqlaw hám qollay biliw
- Psixik processlerdin fiziologiyaliq korrelyatsiyalari bilimlerinen paydalanǵan túrde, pacienttiń ruwxiy hám hatti háreketlerine dúzetiwshi tásir otkiziw qabileti.
- Pacienttiń jaģdayi hám ózgergen fiziologiyaliq parametrlerine unamlı tásir korsetiw ushın psixokorrektsiya usılınan paydalanıw qabileti (búgingi kúnde balalar psixologı iskerliginde ásirese áhmiyetli jónelis)
Psixofiziologiya sheńberinde áhmiyetli mashqalalardıń rawajlanıwı menen baylanisli bo'lan ayrıqsha tarawlar belgilenedi :
- Sensor psixofiziologiya —xissiy organlar, sezim, aqıl psixofiziologiyasi
- Háreket psixofiziologiyasi
- Iskerlik psixofiziologiyasi
- Ixtiyariy háreket psixofiziologiyasi
- Diqqat hám yad (este saqlaw ) psixofiziologiyasi
- Nutq( soylew) hám sana psixofiziologiyasi
- Motivatsiya hám hissiyot psixofiziologiyasi
- Uyqi hám stress psixofiziologiyasi
- Funktsional jaģdaylar psixofiziologiyasi hám t.b
Psixofiziologiya bir neshe tiykarǵı tarawlarǵa bólinedi, olardıń har biri fiziologiyaliq nizamlarģa tıykarlanıp, insannıń aqliy iskerlik jonelisini anıqlaydı hám úyrenedi
Kognitiv psixofiziologiya - kognitiv iskerliginiń fiziologiyaliq nizmaliqlarini úyrenetuǵın baģdar. Bul jerde informatsion jantasıw izertlewshige mıy processlerin hám intellektual iskerlikti ayrıqsha emes, bálki arnawlı bir munasábette - sistemada kórip shiģiwga hám uyreniwge múmkinshilik beredi
Jas psixofiziologiyasi – osip ulgayish processinde insan psixologiyasining fiziologiyaliq parametrlaridagi ozgerislerdi uyreniw
Salıstırıw psixofiziologiya - insan miyiniń arxitekturası hám iskerligindegi ozgesheliklerdi, sonıń menen birge, hár qıylı haywanlar hám adamlardıń hatti – hareketlerindegi parqlardi aniqlaytuģin hám uyrenetuģin pán
Differentsial psixofiziologiya - insan psixikasdagi individual parqlardin tábiy tabılǵan sebeplerin uyrenedi. Bul jerde 2 tiykarǵı usıl qollaniladi: aqliy iskerlik dawamında fiziologiyaliq hám psixologiyalıq korsetkishlerdi salistiriw hám fiziologiyaliq processlerdegi ozgerislerdi baqlaw
2. Psixofiziologiya hám shegaraǵa tiyisli ıntızamlar.
Psixofiziologiya mánisine kóre zamanagóy psixologiya qáliplesiwiniń sońǵı basqıshın sáwlelendiredi. Ruhtin tábiyaatı, psixikasi haqqındaǵı ideyalar bir neshe mıń jıllar dawamında qáliplesken. Olardıń rawajlanıwı, eń dáslep, teologiya hám filosofiya menen bekkem baylanıslı bolıp, materializm hám idealizm ortasındaǵı tamamlanmagan hám házirge shekem júdá keskin tartıstı sáwlelendiredi.
materiya hám sana ortasında baylanısıw. Aristoteldiń ruhtti deneniń funktsiyası sipatinda mártlikli bayanatlarına qaramay, psixologiya derlik pútkil tariyxı dawamında, hesh bolmaǵanda 19 -ásirdiń ortalarına shekem óziniń teoriyalıq duzilisi tiykarlarinda keri pozitsiyaga tiykarlanǵan edi. Bul anıq sub'ektivizmga, kontseptsiyalardıń zárúr ob'ektiv dalilsiz bar bolıw múmkinshiligine, turmıs tárepinen ilgeri surilgan kóplegen ámeliy máselelerdi tarqatıp alıwǵa ılayıq emesligine alıp keldi. Tap sol sebeplerge kóre introspektsiya óz tariyxınıń alıs basqıshında psixologiyada tiykarǵı metodologik qural bolǵan.
Tábiyatshi ilimpazlar - fiziklar, biologlar, shıpakerler psixologiyaga kelgenlerinde túpkilikli ózgerisler jazıp qoyıldı. XVIII ásir dawamında. medicinanıń bir bólimi sipatinda psixiatriya qáliplesip atır hám ol psixologiya aldına júdá kóp sanlı ayriqsha sorawlardı qóyadı, juwapları ele ılajı bolmaǵan.
XIX ásirdiń birinshi yarımında.psixofizikaning qáliplesiwi dawam etpekte - fiziologlar, fiziklar, matematiklardıń ayriqsha sherikligi. Onıń háreketleri birinshi náwbette jóneltirilgen sezim shólkemleriniń islew mexanizmlerin, atap aytqanda, sezimiy hádiyselerdiń sub'ektiv qásiyetleriniń stimuldiń ob'ektiv fizikalıq parametrlerine, islewdiń fizikalıq mexanizmlerine baylanıslılıǵın úyreniw sezim shólkemleri, bioelektrogenez mexanizmleri. Sonday etip, tábiyattanıwdiń metodologiyasi hám stilistik múmkinshiliklerinen ob'ektiv úyreniw ushın paydalanila baslandı sub'ektiv hádiyseler. Bul tendentsiyanıń tiykarshialari tómendegiler edi: Frantsiyada - P. Buger, Germaniyada - I. Myuller, E. G. Veber, G. T. Fechner, G. Gelmxolts, E. Dubois-Reymond, E. Gering hám basqalar. Tiykarģi jónelis., yaǵnıy psixofizika, sezim shólkemleriniń biofizikasi, sezimiy processlerdiń elektrofiziologiyasi hám psixofizyologiyaning tikkeley ótken zamanı edi.
Derlik bir waqtıniń ózinde, biraq belgili dárejede avtonom túrde taǵı bir jantasıw - intellektual processlerdiń neyrofiziologik tıykarlanıwı da qáliplesti.
Bul mashqalalardi eń anıq tárzde biziń belgili watanlasımız, orıs fiziologiyasining atasi I. M. Sechenov qoyǵan. Onıń dóretpeleri " Miydiń reflekslari" (1863, túp bası " Psixologiyalıq processlerge fiziologikalıq tiykarlardı kirgiziwge urınıw"), " Psixologiyani kim hám qanday rawajlandırıw kerek" (1873) biziń dáwirimizde óz áhmiyetin joǵatpaǵan, geyde hátte qızǵın dodalawlarǵa sebep bolıp atır. Jaqsı sebeplerge kóre, olardaǵı pikirler fundamental izertlewler ushın baslanǵısh tiykar bolıp xızmet etken dep shama etiwimiz múmkin
XX asirde psixikaning neyrofiziologiyasi boyınsha, birinshi náwbette V. M. Bekterev hám I. P. Pavlov dóretpelerinen baslandı.
Psixologiya hám tábiyattanıwdin jaqınlasiwda nemis izertlewshisi - shıpaker, psixolog, fiziolog, filosof, filolog Vilgelm Vundt zárúrli rol o'ynadi.
(1832-1920 ), onı haqli túrde zamanagóy psixologiyaning tiykarshisi dep ataydılar. Ol shıpaker sipatinda psixologiyaning ámeliyat ushın, tekǵana medicina ushın, bálki pedagogika, antropologiya, texnologiya hám insan iskerliginiń basqa tarawları ushın zárúrligini jaqsı tusingen. Fiziolog sipatinda ol haqıyqattan da múmkinshiliklerdi qadirlegen tábiyattanıwlıq, atap aytqanda fiziologiya, psixologiyaning aktual teoriyalıq hám ámeliy máselelerin sheshiw. Tábiyaat tiykarında qáliplesken psixolog sipatinda ilimiy tálim hám tájiriybe, ol psixologiyada tábiyattanıwlıq metodologiyasi, jetiskenlikleri hám usıllarınan qanday paydalanıwdı basqalarǵa qaraǵanda jaqsılaw tusinetuģin edi.
V. Vundt rásmiy túrde fiziologiyada, biraq ruwxıylıq menen tikkeley baylanıslı bolǵan bir qatar yorqin shiģarmalardi jazadi : " Bulshıq etler háreketleri haqqındaǵı táliymat" (1858), " Sensor aqıl teoriyası ushın materiallar" (1858-1862), " Dóretpeler" aqıl teoriyası tuwrısında " (1862), " psixologiya tábiyattanıwlıq kóz qarasınan " (1862), " insan hám haywanlar sezimi tuwrısında lekciyalar " (1863, olardıń Rossiyada baspa etiliwi cenzuraǵa kóre qadaǵan etilgen). 1873-1874 jıllarda. onıń fundamental shıǵarması ". tiykarları fziologik psixologiya. 1879 jılda Leypsigda ol dúnyadaǵı birinshi eksperimental psixologiya laboratoriyasın jarattı, ol eki jıldan keyin ósip baradı institutda. 1881 jılda ol dúnyadaǵı birinshi " Filosofiyalıq izertlewler" atlı psixologiyalıq jurnaldı, 1885 jılda bolsa - Fiziologikalıq Jámiyeti tiykar salģan psixologiya. Tap sol dáwirde ol psixologiyalıq tálim sistemasın qáliplestirdi.
Vundt fiziologiyaliq psixologiyani sananı " boleklew " ushın laboratoriya tájiriybeleri usılınan paydalanatuǵın arnawlı pán sipatinda rawajlandırıw rejesin ilgeri surdi.
elementlerge. Ol psixologiyaning predmetin tikkeley tájiriybe – bar dep esaplaǵan óz-ózin baqlaw hádiyseleri yamada sana faktlari. Vundtning pikirine kóre, joqarı intellektual processler (sóylew, pikirlew, shıdamlılıq) tájiriybe ótkerip bolmaydı hám sol sebepli kerek materiallıq hám tariyxıy usıl menen úyrenilgen. Sol waqıt ushın bul dualizm anıq edi, biraq ol halda tábiyattanıwlıqtıń keyingi basqıshları múmkinshiliksiz edi.psixikani úyreniw.
" Fiziologiyaliq psixologiya" termini, hesh qanday sebepsiz, kem-kemnen psixofiziologiyaga aylandı. Házirde ekewi de paydalanılıp atır. termin, eger ekinshisi keń tarqalǵan. Geyde olardıń hár qıylı mazmunı haqqında qandayda bir pikirge dus keliwińiz múmkin, biraq keltirilgen dáliller uǵımsız hám isenerli emes.
Máseleniń tariyxı hám mánisin esapqa alǵan halda V. Vundtni psixofiziologiyaning tiykarshisi dep psixologiyalıq hám biologiyalıq pánler sistemasında da óz ornın tapqan bilimlerdiń ıntızamiy tarawı dep esaplaw múmkin.
V. Vundtning ideyaları júdá ózine tartatuǵınlı bolıp shıqtı. Dúnya daǵı psixologlar, psixiatrlar, fiziologlar ol menen ámeliyat otewdi, onıń laboratoriyasında islewdi zárúr dep esapladi. Rossiyadan kelgen birinshi tıńlawshılar arasında yorqin psixiatr, nevropatolog, neyroanatom, neyrofiziolog, orıs psixologiyasining tiykarshisi V. M. Bexterev (1857-1927) bolǵan. Ol laboratoriyanı jaratıwda xızmet etedi onıń jumısı ásirese nátiyjeli bolǵan Qazan universiteti hám Áskeriy Medicina Akademiyasındaǵı eksperimental psixologiya. Ol basshılıǵındaǵı bólim psixiatriya hám nevropatologiya boyınsha intensiv medicinalıq islerdi alıp bardı. Bul jerde dúnyada birinshi ret neyroxirurgik operatsiya xanasi jaratıldı. Kafedrada nerv sistemasınıń anatomiyası, nerv sisteması fiziologiyasi, psixofiziologiya (eksperimental psixologiya) boyınsha ilimiy laboratoriyalar iskerlik kórsetken. Bul jerde Rossiyada birinshi ret manisine professional psixologlardı tayarlaw baslandı.
V. M. Bexterevning umtılıw-háreketleri menen bir qatar ilimiy izertlewler, medicina hám tálim mákemeleri, sonday-aq Psixonevrologik institut dúzildi. onıń atınıń alǵan waqıt. Onıń psixologiyalıq mektep Rossiyada psixologiyaning rawajlanıwına sheshiwshi tásir kórsetdi.
Intellektual iskerlikti úyreniw ushın eksperimental fiziolohiyaliq usıldı mirasasiz túrde birinshi bolıp kirgizgen biziń belgili watanlasımız edi
I. P. Pavlov (1849 -1936 ). Biraq, júdá kóp qıyınshılıqlar bar edi. Itde psixik tárepten anıqlanǵan tupurik faktina tıykarlanıp, I. P. Pavlov kóbirek
Ol óz ómiriniń 30 jılın joqarı nerv iskerlik fiziologiyasini úyreniwge baǵıshladi, usınıń menen ol intellektual iskerlikti anıq tusindi, sol eki termindi sinonim sipatinda isletdi, biraq birinshisin ábzal kórdi, máseleniń fiziologiyaliq táreplerin aship beriwge háreket etdi. 1903 jılda Madridda bolıp ótken Xalıq aralıq Medicinalıq Kongressda ol " Haywanlar daǵı eksperimental psixologiya hám psixopatologiya" temasında lekciya etdi. Bul sáne rásmiy túrde joqarı nerv (yaǵnıy, intellektual ) iskerlik fiziologiyasi boyınsha izertlewlerdiń baslanıwı esaplanadı.
I. P. Pavlov tábiyaatan qattı adam bolıp, dástúriy psixologiyalıq terminologiyadan úzil-kesil túrde waz keshti jáne onı klassik fiziologiyaliq menen almastırdı. Biraq, geyde ol nadurıs kórsetilgen sıyaqlı, ol psixologiyani bunday dep biykarlaw etken dep atap ótiw nadurıs bo'lar edi. Kerisinshe, ol óz úlesin qosdı onıń rawajlanıwı. Sol sebepli olar orıs ilmi tariyxı menen kem tanıs bolǵan sırt ellerde kóbinese Rossiyada eki Pavlov - bir belgili fiziolog, Qan aylanıwı hám awqat as sińiriw qılıw fiziologiyasina úlken úles qosqan Nobel sıylıqı bayraqdori. Basqası - bul intellektual iskerlik mexanizmlerin ashıp beriw principin bergen belgili psixolog.
P Pavlovning pikirine kóre, joqarı nerv (yaǵnıy, intellektual ) iskerlik eki tiykarǵı mexanizmge tiykarlanǵan - shártli refleks mexanizmi hám analizator mexanizmi. Onıń keyingi barlıq iskerligi hám ol basshılıǵındaǵı kóplegen studentler, járdemshiler, izertlew gruppaları bul eki fiziologiyaliq hádiyseniń qásiyetleri hám naǵısların úyreniwge qaratılǵan. Biraq, ol basqa izertlew jantasıwların hesh qashan biykar etpegen, bálki óz máplerin usi zatlarǵa qaratǵan, bul fiziologiyada I. P. Pavlov shaxsın kanonizatsiya ( tartibga salıw ) qılıw jáne onıń joqarı nerv iskerlik haqqındaǵı bir qansha táliymatların dogmalar (táliymat ) dárejesine kóteriw ushın zárúr bolǵan shártler ushın tiykar bolıp xızmet etken. Bul, ásirese, akademihaliq I. P. Pavlov (1950) táliymatı máselelerine arnalǵan SSSR Pánler akademiyası hám SSSR Medicina pánleri akademiyasınıń qospa ilimiy sessiyasi materialları hám qararlarında hám Joqarı nerv iskerligi hám psixologiyasi fiziologiyasining filosofiyalıq máselelerine arnalǵan Pútkil ittifoq konferenciyasında anıq sawlelendirdi. Bunıń nátiyjesi, ásirese, oqıw ádebiyatlarında GNI fiziologiyasi hám psixofiziologiya hár qıylı pánler ekenligi kóz qarasının ústinligi. Biziń pikirimizshe, bunday bóliniw ushın jeterli tiykarlar joq, , kerisinshe, kóplegen qarama-qarsılıqlardan shaǵılısıw múmkin.
XX ásir dawamında. neyrofiziologik, elektrofiziologik, neyromorfologik, biofizik, bioximiyalıq jetilistiriw sebepli usıllar, pocientlerdi baqlawdıń keń qollanılıwı (Pavlovdin sózlerine kóre, kesellik bul turmıstıń ózi tárepinen belgilep qoyılǵan tájiriybe), ásirese psixiatriya klinikalarida, neyroxirurgiya, nevrologiyada, sonıń menen birge, somatik klinikalarda mıy iskerliginde fundamental naǵıslardı anıqlaw múmkin boldı, bul sezilerli dárejede keńeygen psi fiziologiyaliq mexanizmleri haqqındaǵı pikirlerimiz ximiyalıq aktivlik hám psixofizyologiyaning faktliq tiykarların bekkemladi.
1982 jılda Birlesken Milletler Shólkemi menen baylanıslı Xalıq aralıq psixofiziologiya shólkemi dúzildi. Bul ıntızamdıń tariypi, onıń qánigeleri tárepinen usınıs etilgen tiykarǵı dep qabıl etiliwi múmkin. Bir qansha konkretlew menen, ol tómendegishe esitiliwi múmkin.
Psixofiziologiya - bul intellektual iskerliginiń fiziologiyaliq mexanizmleri, onıń somatik processlerge tásiri, sonıń menen birge, psixikani vegetativ qollap-quwatlawı tuwrısında (atap aytqanda, psixologiya, biologiya hám medicinaǵa tiyisli) bilimlerdiń baǵdarı.
Bul tariypga ústinlik berip atırǵanda, júdá ıqtıyatlı kózqaras bar ekenligin este saqlaw kerek. Ekinshisine kóre, psixik hám fizikalıq ortasındaǵı sebebiy munasábetler biykar etiledi. Fiziologiyaliq processler sinxron reakciyalar sipatinda qaraladı, itimal olar tek intellektual processler tárepinen baslanǵan. Geyde intellektualdıń fiziologiyaliq mánisin ashıp beriw principial tárepten múmkinshiliksiz dep atap ótiledi. Ádalat ushın sonı atap ótiw kerek, onıń ushın belgili tiykarlar bar. Jetkilikli psixologiyalıq hádiyselerdiń úlken dizimi bar bolıp, olardıń fiziologiyaliq tábiyati sonshalıq kem ekenin aytıw kerek, ol pútkilley biykar etiledi. Hám, álbette, eń qıyın soraw - qanday etip ob'ektiv sub'ektiv bolıp qaladı? Bul soraw, tuwrısıda, biziń tábiyattanıwlıq bilimlerimizning jáne de joqarı dárejesinde hám tereń teoriyalıq ulıwmalasqanlarımızda tolıq ashıp beriliwi múmkin. Psixofiziologiya onıń salıstırmalı teoriyasın kútip atır! Jáne bul psixologiyaning ózi ushın júdá zárúr, hátte ullı L. Feyerbaxti: " Endi hesh qanday ılım adamdı murın menen basqargan hám psixologiyadan kóre onıń pikirlerin haqıyqat sipatinda bermegen", dep biykarlaw etiw ushın da.
Psixofiziologiyaning predmeti psixologiyalıq processler hám jaǵdaylar bolıp, olardıń fiziologiyaliq mexanizmlerin ashıp beriw onıń izertlewlerine qaratılǵan. Atap aytqanda, bul keyingi bólimlerde keltirilgen.
1. Aqıl ob'ektiv bar bolǵan haqıyqattıń ideal (sub'ektiv) modelin qáliplestiriwdi támiyinleytuǵın processler kompleksi sipatinda. Sonı atap ótiw kerek, filogenezda da, ontogenezda da sezim qılıw psixikaning qáliplesiwinde zárúrli rol oynaydı, epistemologiyaning tábiy ilimiy tiyakari bolıp tabıladı.
2. Intellektual iskerlik dárejesi (geyde ekspansiv-funktsional jaǵday dep da júritiledi) - bul nerv sistemasınıń ayriqsha bolmaǵan aktivlesiwi nátiyjesinde kelip shıqqan insan ruwxıylıqınıń jaǵdayına tán ozgeshelikler. Bul bólim " Uyqudan oyanıw". siklni óz ishine aladı
3. Sezim pútkil organizmdiń tásir etiwshi stimulga, qabıl etilgen maǵlıwmatqa yamasa óz háreketleriniń nátiyjelerine bolǵan sub'ektiv tájiriybelerinde, ayriqsha motorlı háreketlerinde, ishki aǵzalar funktsiyalarınıń hár qıylı ózgerislerinde kórinetuǵın bolǵan quramalı reaksiyalar sipatinda.
4. Dıqqat - belgili bir iskerlikke yamasa belgili zattı aqıl etiwge tańlap baģdarlanģanliģi menen xarakteristikalanǵan ayriqsha psixik jaǵday má 'lumot.
5. Tálim - insan ilgeri dus kelmegen yamasa onıń áhmiyeti individual turmıs dawamında ózgerip turatuǵın tásirlerge juwap beriwdiń jańa formaların islep shıǵıw, yaǵnıy biologiyalıq, fiziologiyaliq, psixologiyalıq jáne social talaplarǵa juwap beretuǵın jańa juwap formaların islep shıǵıw hám bekkemlew. Bul bólim shártli refleks fenomenini da óz ishine aladı (bul psixologiyada kóbinese assotsiativ konditsionatsiya dep júritiledi).
6. Yad, informaciyanı qabil etiw, basıp shıǵarıw, saqlaw, kóbeytiw hám joytıw (unıtıw ) ni támiyinleytuǵın processler kompleksi sipatinda ańlatpalanadı.
7. Sóylew, bul tupten ajralıp turatuǵın intellektual funktsiyalar sanına baylanıslı
Haywanat dúnyasınıń wákillerinen ajralıp turıwshı insanǵa tán. Sóylew ádetde onıń kommunikativ qábileti, yaǵnıy evolyutsiyada rawajlanǵan baylanıs forması arqalı anıqlanadı dawıslı hám vizual abstrakt signal stimullari járdeminde adamlar, bul sebepli tekǵana tuwrıdan-tuwrı maǵlıwmatlardı uzatıw múmkinshiligi payda boldı adamnan adamǵa, bálki úlken aralıqlarda da, ótken zamannan da qabıl etip, keleshekke jetkizedi.
8. Oylaw (K. K. Platonovtin pikirine kóre) bul ob'ektiv haqıyqatlıqtıń ulıwmalastırılǵan hám dáldalshılıq aqılına qaratılǵan intellektual iskerlik bolıp tabıladı hám biliw ob'ektleri hám hádiyseleri ortasında bar bolǵan baylanıslar hám munasábetlerdi ashıp beriw.
9. Temperament (I. P Pavlovdin pikirine kóre, joqarı nerv iskerlik túrleri) - insan psixikasining nerv processlerdiń kúshliligi, teń salmaqlılıqı hám jıldamlıǵı (qozǵalıw hám tormozlanıw ), sonıń menen birge haqıyqatlıqtıń birinshi hám ekinshi signal sistemaları ortasındaǵı munasábetler menen shártlangan tipik individual qásiyetleri.
10. Qulıq - bul insannıń biologiyalıq, fiziologiyaliq, psixologiyalıq jáne social mútajliklerin qandırıwǵa qaratılǵan ajıralmaytuǵın sanalı iskerligi
11. Sana mashqalası. Psixofizyologiyaning eń qıyın máselelerinen biri, sol sebepli onı tek ayırımlarına salıstırǵanda konstruktiv túrde kórip shıǵıw múmkin psixologiyaning ámeliy tárepleri. Fiziologiyada P. V. Simonovning pikirine kóre sana " sózler, matematikalıq belgiler hám shıǵarmalardıń ulıwmalastıratuǵın suwretleri járdeminde uzatılıwı, jámiettiiń basqa aǵzaları, sonday-aq basqa áwladlardıń múlkine aylanıwı múmkin bolǵan bilimler... " dep túsiniledi. Ulıwma alǵanda ámeliy psixologiya wazıypalarına salıstırǵanda ideya qáliplesti sana insan psixikasining ajıralmaytuǵın xarakteristikası sipatinda, onıń minez-qulqınıń biologiyalıq jáne social sharayatlarǵa muwapıqlıǵı dárejesin sáwlelendiredi.
12. Psixosomatik óz-ara tásir. Bul bólim motorik hám visseral (vegetativ) funktsiyalardı basqarıwda psixikaning rolin hám de sol funktsiyalardıń psixika jaǵdayına tásirin óz ishine aladı. Soǵan kóre, olar psixomotor hám psixovegetativ ajratadılar.
Bul psixofizyologiyaning tiykarǵı teoriyalıq hám ámeliy máseleleri dizimi onıń psixo hám ontogenezini esapqa alǵan halda psixikaning quramalı, bekkem baylanıslı ozgesheligi sipatinda tusuniwi kerek. Usınıń menen birge, bul dizim hár qıylı intellektual hádiyselerge qaraǵanda jeterli emesligi anıq. Bul saykes emeslik búgingi kúnde fiziologiyaning intellektual hádiyselerdiń pútkil baylıq mexanizmlerin ashıwda sheklengen múmkinshilikleri menen anıqlama bernedi. Biraq, bul onıń tiykarǵı uqıpsızlıǵı emes, bálki tek waqıt máselesi bolıp tabıladı.
Psixofiziologiya házirgi kunge shekem tolıq qáliplesken ilimiy hám oqıw ıntızamı sipatinda onıń metodologiyasina, yaǵnıy bilimlerdiń bul tarawiniń tiykarın quraytuǵın fundamental túsiniklerge tiykarlanadı. Bul túsinikler tómendegilerdi óz ishine aladı.
1. Determinizm principi ulıwma tábiyattanıwdin metodologik principi sipatinda. Hár qanday hádiyseniń bul hádiyseniń ayriqsha sebebi bar. Usınıń menen birge, álbette, bunı rawajlandırıwǵa tásir etiwshi faktorlar ekenligin jaqsı biliwi kerek yamasa basqa waqıyalar júdá kóp hám olar mudamı da tolıq belgili hám túsinikli emes. Sol sebepli sebeplilik principi májburiy túrde óz moynına aladı hám kórip shıǵılǵan sebep-aqıbet munasábetleriniń itimallıq qásiyetleri.
2. Idealdıń materiallıq tábiyaatı. Bul pozitsiya hár qanday intellektual hádiyseniń materiallıq ayrıqshalıqǵa iye ekenligin, yaǵnıy ayriqsha morfologiyalıq (anatomik) substratni názerde tutadı, bul álbette biofizik hám bioximiyalıq mexanizmlerge tiykarlanǵan hám olardaǵı funktsional shólkemlestiriwdiń joqarı dárejeleri qáliplesetuǵın nerv strukturaları hám olarda júz neretuģin processlerdi óz ishine aladı.... Olar arasında neyrofiziologik processler bólek orın tutadı.
3. Insan quramındaǵı psixosomatik birlik. Insan tábiyaatınıń ruxlanıw hám denege bóliniwi tereń hám sol sebepli kúshli tariyxıy tiykarlarģa(tubirlerge) iye.
Sol sebepli de teologiyashunoslikda hám házirgi waqıtta ózgermeytuǵın túsinik, insannıń turmısı, denesi, sezimi onı tark etkende tawsıladı degen qatań sheshimge keldi. Zamanagóy tábiyattanıwlıq kózqarasınan bunday qaraslar tek tariyxıy áhmiyetke iye. Usınıń menen birge, tábiy (adekvat ) dene (somatik) iskerligi (mısalı, Vosita uqıpı, qan aylanıwı, dem alıw hám basqalar ) tek intellektual tártipke salıw mexanizmleriniń ajıralmaytuǵın qatnasıwı menen múmkin. Basqa tárepden, intellektual iskerlik somatik strukturalar hám processler iskerliginiń nátiyjesi bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, úzil-kesil túrde aytqanda, zamanagóy túsiniklerge kóre, bas da, nerv sisteması da somaning strukturalıq bólimleri, yaǵnıy insan denesi.
4. Shaxstıń biologiyalıq social mánisi. Insan, hár qanday mániste haywanat dúnyasınıń wákili bolıp, jasaw menen baylanıslı halda ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye boldı social ortalıqta, onı tábiyaatda tupten jana orinģa qoyıw.
Bir tárepden, insan óziniń barlıq ayriqsha qásiyetlerine iye bolǵan biologiyalıq shaxs sipatinda tek insan ortalıǵında qáliplesiwi múmkin. Bul, ásirese
joqarı intellektual funktsiyalarǵa tiyisli - sóylew, pikirlew, sana. Ilim balalıǵın ótkergen kóplegen mısallardı (hám derlik istisnolarni) biladi jabayı haywanlar arasında tek ǵana kóplegen intellektual funktsiyalardı rawajlandırıw qábiletin joǵatibgina qalmay, bálki biologiyalıq shaxslar turmisinda jaramsız bolıp qaladı.
Basqa tárepden, tán alıw kerek, insaniyat social janzatınıń barlıq principlerı olardıń tiykarǵı principi boyınsha biologiyalıq xarakterge iye. Óytkeni, insanlar jasalma emes, insannıń ómirin shólkemlestiriw hám tiri materiyani shólkemlestiriw dárejelerinen biri bolǵan biologiyalıq evolyutsiyanıń tábiy nátiyjesi bolıp tabıladı.
Psixofiziologiya izertlew máselelerin sheshiwde pánler ara bilim tarawı sipatinda tómendegi táreplerdi óz ishine alǵan pútin stilistik jantasıwdan paydalanadı.
Birinshiden, psixofiziologiyaliq izertlewler, qaǵıyda jol menende, úyrenilip atırǵan intellektual hádiysege tán sub'ektiv (introspektiv) menen baslanadı. Bunday halda, tekǵana tekserilip atırǵan adamlardıń esabatları, bálki sub'ektiv fenomenologiyani jaqsılaw túsiniwge múmkinshilik beretuǵın professional ózin eksperimentidan da paydalanıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Ekinshiden, eksperimental psixologiyaning ayriqsha usıllarınan psixometriya menen birge paydalanıw, bul muǵdarlıq maqsetti beriwge múmkinshilik beredi. úyrenilip atırǵan psixik fenomenologiyaning qásiyetleri.
Úshinshiden, bay stilistik arsenaldan paydalanıw, bul sub'ektiv hádiyselerge joldas bolatuǵın biofizik, bioximiyalıq hám neyrofiziologik processlerdi tiyisli muǵdarlıq qayta islew hám jeterlishe anıq morfologiyalıq ayrıqshalıq menen ob'ektiv túrde dizimnen ótkeriwge múmkinshilik beredi. Buǵan baylanıslı juda úlken ádebiyatlar bar, úlken faktliq hám analizliq maǵlıwmatlar bar intellektual hám fiziologikalıq processler ortasındaǵı munasábetler tuwrısında jeterli dárejede anıqlıq menen bahalawǵa múmkinshilik beretuǵın tájiriybe.
Tórtinshiden, klinikalıq materiallardan paydalanıw. IP Pavlov bul haqqında júdá isenimli sóylep, kesellik turmıstıń ózi tárepinen ornatılǵan tájiriybe ekenligin aytıp ótdi. Klinikalıq psixofiziologiya baqlawda júdá bay material toplaǵan psixik, nevrologik, neyroxirurgik, dene degi pocientler ushın bul morfologiyalıq tárepten anıq húkim qılıw imkaniyatın beredi psixik hádiyselerdiń tómengi qatlamı, onıń intraorganizm sebepleri hám aqıbetleri.
Bul jantasıw natiyjeliliginiń isenimli dálili - bul psixologiyalıq pánler sistemasında neyropsixologiyaning payda bolıwı, onıń jaratıwshısı orıs izertlewshisi A. R. Luriya (1902-1977).
Hám besinshiden, biologiyalıq modellerden paydalanıw, yaǵnıy haywanlar ústinde eksperimentlar ótkeriw, sonday-aq mıy strukturaların tırnaw ayrıqshalıqı, joq etiw hám alıp taslaw tábiy, jeterli dárejede salıstırıw fiziologiyaliq hám salıstırıw psixologiyalıq tiykarlaw menen ámelge asıriladı.
Bunday stilistik jantasıwlardıń kombinatsiyası, álbette, quramalı qollanılıwı menen psixofiziologiyaga psixika tábiyaatı haqqındaǵı ideyaların tereńlestiriwde tabıslı rawajlanıwına múmkinshilik beredi.
Zamanagóy psixofiziologiya biologiya hám atap aytqanda, neyrofiziologiya tarawindaģi bir qatar fundamental jańa ashılıwlarǵa tiykarlanǵan. Olardıń arasında atap ótiw kerek.
Psixofiziologiya psixologiyalıq pánlerdiń tábiy ilimiy tiyakari bolıp tabıladı, sebebi eń áhmiyetlileri tómendegiler:
- nerv sistemasınıń uyali dúzilisi hám nerv sistemasınıń strukturalıq hám funktsional birligi sipatinda neyron, qásiyetleri hám funktsiyaları tuwrısında ideyalardı qáliplestiriw neyron, nerv impulsining biofizik mexanizmleri;
- sırtqı hám ishki ortalıqtıń tásir etiwshi faktorları tuwrısında nerv sistemasındaǵı maǵlıwmatlardı kodlaw hám uzatıw mexanizmlerin ashıw ;
- nerv sistemasın funktsional shólkemlestiriw principlerıni, onıń ayriqsha hám ayriqsha bolmaǵan mexanizmlerin, dominant, ulıwma koefficiyent mexanizmlerin belgilew.
Uyqaslıqtan sistemalı dárejege, konditsionerlikdan evristik múmkinshiliklerge shekem hár qıylı quramalılıq dárejesindegi assotsiativ iskerlikti túsiniwge erisildi, bul miydiń sáwlelendiriwshi funktsiyası tiykarında jatadı.
Filogeniya hám ontogenezda intellektual funktsiyalardı qáliplestiriwdi kórip shıǵıw, psixikaning genotipik hám fenotipik strukturalıq bólimlerin anıqlaw júdá nátiyjeli bolıp shıqtı.
Negizi, neyrofiziologiyaning bul barlıq jetiskenlikleri P. K. Anoxin tárepinen islep shıǵılǵan funktsional sistema kontseptsiyası menen birlestirilgen bolıp, ol kópshilik intellektual processler birlestirilgen minez-qulıq mexanizmlerin túsiniw ushın ásirese nátiyjeli bolǵan.
Bulardıń barlıǵı psixologiya, onıń gumanitar strukturalıq bólegi hám tábiyattaniwdin, eń dáslep, biologiya menen zamanagóylıq tárepinen jaqınlasıw tendentsiyasın kusheytiretuģin anıq materiallar tóplanǵanlıgınan dárek beredi
Psixologiya hám tábiyattanıwdin tásiri.
Psixofiziologiya ulıwma psixologiyaning tábiy ilimiy hasası bolıp, onıń ámeliy tarawları, yaǵnıy psixologiyalıq bilimlerdi ámeliy iskerliginiń túrli tarawlarında : social jumıs, huqıqtanıw, pedagogika, medicina, sport, ergonomika hám t.b. Daslep, tómendegi táreplerge itibar qaratıladı.
1. Insannıń turmısı hám iskerligin barlıq har turliligi shólkemlestiriwde onıń psixologiyalıq múmkinshilikleri hám qásiyetlerin esapqa alıw. Bul poziciyanı unıtıw yamasa ámeliy psixologiyada uqıpsızlik insan iskerligi natiyjeliligin bir neshe ret tómenlewine jáne onıń sog'lig'iga ziyan jetkiziwge alıp kelip kóplegen mısallardı keltiriw múmkin.
2. Psixotrop tásir etiw principlerı, usılların, yaǵnıy psixik tásirge jeterlishe anıq tásir kórsetetuǵın tásirinlerdi islep shıǵıw jaǵdaylar, processler hám ayrıqshalıqlar. Bul jónelis júdá bar turliligi menen de ajralıp turadı. Psixotrop tasirler maǵlıwmatqa ıyelewi múmkin (sóz, hár qanday signaldıń semantikasi), fizikalıq (mexanik, jaqtılıq, ıssılıq, elektr, magnit hám basqalar ), ximiyalıq (dáriler, hár qıylı biologiyalıq aktiv zatlar ) hám biologiyalıq (ósimlik hám haywanat ) faktorlar. Sonı este tutıw kerek, bunday effektler tekǵana múmkin anıq ámelge asırılǵan, biraq sana astı hám sanasiz dárejede de ámelge asırılǵan. Sol sebepli, texnikalıq kózqarastan, olar insannıń qálew-tileklerin inabatqa almastan isletiliwi múmkin, yaǵnıy olar tek ǵana jaqsılıq ushın, bálki jamanlıq ushın da isletiliwi múmkin.
3. Fizikalıq hám psixik jaǵdaydı óz-ózin basqarıw hám ózin ózi basqarıw usılların islep shıǵıw, onı arnawlı bir jaǵdayǵa maslastırıw. Bul, álbette, múmkin hám ádetdegi, kúndelik sharayatta ormanǵa uqsas, biraq oǵada salmaqli jaǵdaylarda - turmısqa abay tuwılǵanda yamasa nadurıs jumıs waqtında insan ólimli aqıbetlerge alıp keliwi múmkin.
4. Psixofiziologiya maǵlıwmatları uzaq waqıttan berli hám kásiplik tańlaw, kásibi jóneltiriw hám qánigelikler boyınsha aqılǵa say bólistiriwde joqarı social hám ekonomikalıq nátiyjelililik menen isletilingen.
5. Intellektual hám psixosomatik patologiyaning genezisini túsiniw ushın, sonıń menen birge diagnostika usılların, ratsional terapiyanı, sonday-aq psixoterapiyani islep shıǵıw ushın psixofizyologiyadan paydalanıwdı bólek kórsetiw ushın jeterli tiykarlar bar.
Psixofiziologiya insaniyattıń tez rawajlanıp atırǵan tarawı bolıp tabıladı, onı psixologlar da, fiziologlar da jedel rawajlantirmoqdalar. Tiykari tunnel arqalı psixologiya hám fiziologiya bir-birine qaray baradı.
3. Psixogenez máseleleri hám onıń tárepleri.
PSYCHOGENESIS, PSYCHOGENESIS [psixo... + geneziya]- adamda intellektual turmıstıń payda bolıwı hám rawajlanıwı (sezim-sezimler, sóylew, shıdamlılıqlik hám intellektual iskerlik) (Shet sózlerdiń úlken sózligi. " IDDK" baspası, 2007 jıl... Orıs tiliniń shet el sózleri sózligi)
PSIXOGENEZ. Ápiwayı hám patologiyaliq psixik hádiyselerdiń kelip shıǵıwınıń psixologiyalıq kelip shıǵıwın bildiriwshi termin. Psixogenetik munasábetlerdi túsiniwge jantasıwlar ótken (dáslepki) psixik kórsetisler hám processlerdiń házirgi kuzetilip atirģan hádiyselerdi (intellektual determinizm) qáliplesiwine tásiriniń anıqlıǵına tiykarlanadı. Jeke hádiyseler hám olardıń payda bolıwınıń tusunikli hám túsiniksiz kórinetuǵın saykes emesligi sanalı hám sanasiz kúshlerdiń quramalı óz-ara baylanısı hám óz-ara baylanıslı izbe-iz psixik hádiyselerdiń pútkil sebep shınjırın sinchlovlik menen úyreniw arqali tusuniliwi múmkin.
Shaxs rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında ózin kórinetuǵın etetuǵın balalıqtaǵı qarama-qarsılıqlardıń ózgeriwin hám ózgeriwin úyreniw múmkinshiligi psixoanalitik usıllardan paydalanǵan halda, kelspewshilik tájiriybeleri translyatsiya kórinisinde analizshiniń názeri aldında payda bolǵanda payda boladı.
Psixofiziologiya – ffiziologyaliq mexanizmler haqqındaǵı pán, sonıń menen birge, intellektual hádiyseler, psixogenez haqqında ham bolıp tabıladı.
Psixikaning kelip shıǵıwın túsindiriwdiń eki tendentsiyası (lokalizatsiya hám strukturalizm)
Bul másele ádebiyatda, atap aytqanda, tálim-tárbiyada júdá kem kórsetilgen. Sorawdıń mánisi tómendegishe: ulıwma qanday etip nerv sistemasınıń dúzilisi hám iskerligi jáne onıń bólek bólimleri tuwrısında bar maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp, psixik hádiyselerdiń kelip shıǵıwın túsindiriw múmkin? Bul mashqalanı sheshiwde eki jantasıwdı ajıratıw múmkin.
Olardan birinshisi belgili psixik hádiyselerdiń kórinetuǵın bolıwın miydiń bólek, jergilikli orinlari iskerligi menen baylanıstıradı. Bul kózqaras lokalizatsiya (atomistik jantasıw ) dep ataladı. Bunıń jaqtı úlgisi F. Gall sisteması bolıp tabıladı.
Ekinshisi psixik hádiyselerdiń payda bolıwın ulıwma nerv sistemasınıń iskerligi menen baylanıstıradı. Buǵan strukturalizm (pútin, dinamikalıq jantasıw ) dep ataladı. Bunday jantasıwǵa mısal sipatinda K. Lashlining nerv toqımalarınıń ekvipotensialligi teoriyası keltirilgen. Keri bolǵan empirik teoriyalerdiń kópshiligi bul eki jantasıwdan birine qaray tartısıw kúshine iye.
Sistemalı jantasıwǵa, sonıń menen birge, sinergetikaga tán bolǵan ideyalardı rawajlandırıw jergiliklilestiriw hám strukturalizmning abzallıqların birlestiriwge múmkinshilik beredi. Mısal jol menende biz P. K. Anoxinning funktsional sisteması teoriyasına, N. A. Bernshteyn teoriyasına, J. Miller, Y. Galanter hám K. Pribramlarning T-O-T-E sistemasına shaqırıq etiwimiz múmkin.
Joqarıdagilardan tısqarı, hár qıylı materiallarda (klinikalıq, salıstırıw psixologiyalıq hám basqalar ) jaratılǵan hám belgili sharayatlarda pútkil organizmdiń " turpayıni" túsintirip beretuǵın bir qatar túsinikler bar.
G. Selye, A. A. Uxtomskiy dıń stress túsinigi.- dominant, kóplegen aktivlesiw túsinikleri haqqında, D. Xebbning " nerv komplekslerin" túsinigi, K. M. Bykov kortikal-visperal munasábetler tuwrısında, A. M. Ivanitskiy - shama menen eki kóterilgen proektsiyalar sisteması, B. G. Ananyeva - nerv sistemasındaǵı eki regulyatsiya dáwiri, A. R. Luriya - miydiń ush funktsional blokı haqqında, I. T. Curcina - insan miyasining morfo-funktsional dúzilisiniń ush komponenti haqqında hám basqalar.
Bul túsinikler hár qıylı tiyisli pánlerdiń hár qıylı dálillerin birlestiradi. Bul jerde, dalsep, túrli subkortikal aktivlestiriwshi strukturalar (retikulyar qáliplesiw, gipotalamus), miydiń frontal loblari iskerligi, kiretuǵın maǵlıwmatlardı qayta islewde eki yarım sharning ornı hám basqalar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı eskertip ótiwimiz kerek. Bul maǵlıwmatlar tómende keltirilgen kestede keltirilgen.

Gipotetik intellektual pútinliktiń (hádiyseniń) ashılǵan(kashf etilgen) ozgeshelikleri:

I.M.Sechenov	1. Qulqtiń tuwma hám arttırılǵan formaları bar. 2. Óz-ózin basqarıw pútkil bolmıstıń tiykarǵı principi bolıp tabıladı (qaǵıydası bolıp tabıladı). Iskerlik hám evolyutsiyada
I.P.Pavlov	1. Refleksli óz-ózin basqarıw iykemlesiw usılı sipatinda. 2. Minez-qulıqtıń tuwma formalarınıń bar ekenligi (shártsiz reflekslar - pútinlik elementleri), olar tiykarında erisilgen (shártli reflekslar) qáliplesedi. 3. Shártsiz refleks putinliktin sistema payda etiwshi faktor wazıypasın atqaradı. 4. Bir putindi payda etiw ushın elementlerdiń (shártsiz reflekslar) hám bıyparq signallardıń sinxronizatsiyasi (bir birine kelisiwi) zárúr
V.M.Bexterev	1. Intellektual hám fizikalıq hádiyseler bolmıstıń birdey nızamlarına boysunadı (23 nızam ). 2. Biologiyalıq menen bir qatarda psixik evolyutsiya hám psixik seleksiya da bar. 3. Ápiwayı (tuwma) nerv refleksi hám psixo-refleks (kombinatsiyalanǵan, arttırılǵan ) bar.
DJ.B.Uotson	Tuwma reakciyalar hám olardıń tiykarında payda bolǵan, almastırıw hám kombinatsiya nızamlarına muwapıq qáliplesken integral reakciyalar bar. Onıń tiykarǵı funktsiyasın buzmasdan, pútkil shegaralar ishinde bir elementti basqasına almastırıw múmkin
A.A.Uxtomskiy	1. Organizm itimallıq ortalıǵında bar. Buǵan tabıslı iykemlesiw ushın ol óziniń átirap -ortalıq obrazın (xronotop) qáliplestiredi. 2. Átirap ortalıq qásiyetlerin nerv sistemasında sáwlelendiriw ushın onıń nerv kodı payda boladı (putiniń qásiyetlerine iye bolǵan nerv orayları gruppası ). Bul pútinlik sheńberinde sistemanı jaratıwshı faktor (dominant) hám elementler (subdominantlar) bar. Átirap ortalıq belgileriniń (xarakteristikalarınıń ) dúzilisi hám sol munasábet menen payda bolǵan nerv orayları gruppası ortasında uyqaslıq bar. 3. Zodiaklar gruppası jáne onıń dominanti - átirap -ortalıq tuwrısında keri hám keń maǵlıwmattı birlestiriwge mólsherlengen fiziologiyaliq mexanizmdiń mánisi. Integraciya - bul organizmlerdiń itimallıq ortalıǵında bar bolıwına múmkinshilik beretuǵın maslasıwshı iykemlesiw.
B.G.Anańev	Intellektual putinliktiń qatlamlıq tábiyaatı. Bir qatlam nerv substratining vertikal dúziliwi menen, ekinshisi gorizontal menen baylanıslı Intellektual putinliktiń qatlamlıq tábiyaatı. Substratning ush bólegine tuwrı keletuǵın ush qatlam bar: energiya blokı, informaciyanı qayta islew blokı, programmalastırıw blokı
A.R.Luriya	Intellektual pútkilliktiń qatlamlıq tábiyaatı. Substratning ush bólegine tuwrı keletuǵın ush qatlam bar: energiya blokı, informaciyanı qayta islew blokı, programmalastırıw blokı

Psixikaning kelip shıǵıwı mashqalası menen shuǵıllanǵan hám házirde ol menen shuǵıllanap atırǵan biologlar hám psixologlardıń bir neshe áwladları miyrasların analiz qılıw bul mashqalanıń zamanagóy kórinisin qáliplestiriwdiń bir neshe basqıshların ajıratıp kórsetdi, bul jaģdayda bul intellektual (psixik) putinliktiń (psixicheskogo tselogo -PTs) mashqalası, qáliplestiriw onıń tiykarǵı qásiyetleri ashılıwına sáykes keletuǵın basqıshlar : Birinshi basqıshda AB (intellektual putinlik) (PTs) reakciyalar, shártsiz reflekslar hám basqalar formasında " tuwma atom qáliplesiwleri" tiykarında qurılǵanlıǵı hám AQ dıń átirap -ortalıq menen óz-ara tásiriniń nizamlıqları qálipleskenligi aytıp ótken. Ekinshi basqısh elementlerdi bir pútkilge birlestiriw nızamların tolıq úyreniw menen xarakterlenedi, olardıń qosılıwı ushın bul processni (dominantlarni) " nasqaratuģin" elementler kerek eken. Úshinshi basqıshda átirap -ortalıqtıń barlıq qásiyetleri ushın bahalar nomutanosibligi anıqlanadı : geyparaları basqalarǵa qaraǵanda qımbatlaw, bul sub'ekt ushın átirap -ortalıqtıń nomutanosibligini keltirip shıǵaradı. Minez-qulıq átirap -ortalıqqa iykemlesiw ushın baylanısıw usılı sipatinda qaraladı. Minez-qulıqtıń diskretligi ornatıladı. Jeke intellektual putunlik dinamikalıq sistema sipatinda túsiniledi. Tórtinshi basqısh " minez-qulıq kvanti" qatlamlı ozgesheliklerge iye degen bayanat menen belgilenedi. Besinshi basqısh átirap daǵı hádiyselerdiń itimallıq mánisin bayanlaw hám soǵan muwapıq túrde psixikaning átirap -ortalıqtıń uǵımsızlıǵın kemeytiwge baģdarlanģanliģi menen ajralıp turadı.

Sońǵı waqittlarda miydiń tereń strukturaları hám psixikasi ortasındaǵı baylanıstı úyreniwde barǵan sayın qızıqlı hám zárúrli maǵlıwmatlar alınıp atır. Alınǵan maǵlıwmatlardı túsindiriwde eki tendentsiya bar. Intellektual processlerdi ámelge asırıwda subkortikal strukturalardıń roline salıstırǵanda eń dástúriy kózqaras, korteksning túrli zonaların aktivlestiriwge birinshisiniń rolin azaytadı. Basqa kózqarastı qollap -quwatlawshilar subkortikal qáliplesiwler intellektual processlerdi shólkemlestiriwde ayriqsha tárzde qatnasıwına isenedi. Bul másele boyınsha tolıq maǵlıwmattı usınıs etilgen ádebiyatda tabıwıńız múmkin.
Psixogenezdiń eki tárepi, psixogenez mashqalasın sheshiw usılları
Psixikaning kelip shıǵıw procesin túsindiriwde eki tárepti esta saqlaw kerek, olardı shártli túrde logikalıq hám tariyxıy dep ataw múmkin. Birinshisine kelsek, biz bul jerde psixikaning tábiy hádiyse sipatinda payda bolıwı procesiniń logikasi haqqında aytamiz. Bunday jaģdayda , tómendegi sorawlarǵa juwap beriw kerek: psixikaning qáliplesiwinde tábiyaattıń qanday nızamları qatnasadı, tábiyattanıwlıq pozitsiyalarida qalıp, psixikaning kelip shıǵıwın túsindiriw múmkinbe?
Bul mashqalanı sheshiw ushın eki ulıwma ilimiy jantasıwdı tartıw kerek: sistema jantasıwı hám sinergetika.
1. Sistema jantasıwı. Hár qanday ob'ektti sistema sipatinda kórip shıǵadı. Bul jerde biz elementler (olar ekvivalenti joq, dominant elementler bar), dúzılıw (elementler arasındaǵı baylanısıwlar kompleksi), funktsiya (pútkil onıń bólimleri jıyındısınan úlkenlew), evolyutsiya (sistemanıń waqıt ótiwi menen ózgeriwi naǵısları ), sistema hám átirap -ortalıq ortasındaǵı munasábetler haqqında sóylesiwimiz múmkin.
2. Sinergetika. Óz-ózin shólkemlestiriw sistemaların úyreniw. Bunday sistema rawajlanıwdıń juwmaqlawshı noqatı - attraktorga iye. Psixik hádiyseniń ózine qosiwshisi (sistema sipatinda qaraladı ) ózgermeytuǵın bolıp tabıladı. Ózgermeytuǵın (matematikalıq termin) - bul ańlatpa menen baylanıslı bolǵan ózgeriwshilerdiń belgili bir ózgeriwi (mısalı, bir koordinata sistemasınan basqasına ótiw waqtında ) ózgeriwi menen ózgeriwsiz qalatuǵın ańlatpa (muǵdar ).
Nerv sisteması sonday dúzilgenki, ol sol aǵıslardıń eń zárúrli, turaqlı (ózgermeytuǵın ) bólimlerin anıqlaw ushın hár qıylı bayqaǵısh kanallar arqalı ótip atırǵan informaciya aǵısların bir-biri menen salistiriw arqalı kelip túsip atırǵan maǵlıwmatlardı turaqlı túrde birlestiradi (nerv sistemasın modullı shólkemlestiriw kontseptsiyasın eslep kóriń). Bul aǵıslardı salıstırıw boyınsha bunday jumıslar maǵlıwmatlardıń keyingi bólegine qosıw payda bolamanģa shekem dawam etedi, bul " dúnya suwretida" sezilerli ózgerislerge alıp keledi. Keyingi maǵlıwmat qandayda zattı anıqlap beriwi múmkin, biraq ulıwma súwretti ózgertirmeydi. Belgilengen " muzlaw" - bul kiretuǵın informaciya aǵısların maslastırıw boyınsha jumıstı toqtatıw ushın signal. Ózgermeytuǵın tapildi. Bul sonıń menen birge ózine tartıwshı zat bolıp tabıladı, sebebi ol bul jerde sistemanıń ózin ózi rawajlandırıwdıń sońǵı, juwmaqlawshı noqatı wazıypasın atqaradı. Tariyp berilgen sxema hár qanday psixik hádiyseniń genezisini xarakteristikalaw ushın qollanılıwı múmkin.
Ekinshi (tariyxıy, evolyutsion) tárep evolyutsiyada psixikaning qáliplesiwi haqiyqatta qanday júz bergenligi, substrat hám psixikaning óz-ara baylanıslılıǵı, psixikaning qaysı formaları bar ekenligi haqqındaǵı sorawlarǵa juwap beriwge múmkinshilik beredi. Intellektual sáwlelendiriw procesiniń modelin jaratıwda postulat sipatinda dáslepki anatomik, fiziologiyaliq hám fizikalıq úshlıqtı tiykar qılıp alıw múmkin, sonnan keyin psixologiyalıq túsinikler: a) átirap -ortalıqtıń ush ob'ektiv ayrıqshalıqı (materiya-energiya, mákan -waqıt, maǵlıwmat ); b) ush tiykarǵı genetikalıq programma (awqatlanıw -energiya sarpı, túrlerdiń keńeyiwi, minez-qulıqtıń ábzal formaların tańlaw ); v) ush jınıslıq qatlam (endoderm, mezoderm hám ektoderm); d) nerv sistemasınıń ush bólimi (vegetativ, somatik hám oraylıq - intellektual mıy); e) psixikaning ush tarawı (endopsixa, mezopsixa hám ekzopsixa). Olardıń ortasında jazispalar bar dep taxmin etiledi. Atalǵan hár qanday tarawda ayriqsha psixik hádiyseler bar bolıp, olardıń hár biri óz gezeginde tiyisli tarawdıń elementi bolıp tabıladı.
Psixogenez nızamları
Átirap ortalıqtı sáwlelendiriw nızamların bul ortalıqtıń qásiyetleri hám makroevolyutsiya nızamları menen uyqaslastırıw ushın islep shıǵılǵan teoriyalıq qurılısqa onıń tiykarǵı bólegi intellektual pútinlik nızamları bolǵan jańa buwındı kirgiziw zárúr bolıp shıqtı. Ekinshisi, óz gezeginde, kóp qatlamlı qáliplesiw sipatinda qaraladı. Biz barlıq intellektual hádiyseler pútinliktiń qáliplesiwi, onıń bar ekenligi hám dárz ketiwiniń birdey nizamlıqları tiykarında islengenliginen kelip shıǵamız. Olar arasında eń áhmiyetlisi, intellektual pútkilliktiń bar bolıw nizamlıqları : transformaciya, kompensatsiya, regressiya. Intellektual pútinlik bul sezim qılıw, aqıl, jaǵday, yaǵnıy hár qanday intellektual hádiyse bolıp tabıladı. Insan qanday da ajıralmaytuǵın qáliplesiw degen sóz dizbegiler qashannan berli ádetiy halǵa aynalǵan. Sonday etip, hár qanday psixik hádiyseniń pútinligi ádetde tán alınadı : bunı psixologiya aksiomalarinan biri dep esaplaw múmkin. Biraq, oxir-aqıbet, intellektual pútkilliktiń bar bolıw nızamları nede?
Bul nızamlardı qáliplestiriw ushın hár qıylı teoriyalıq strukturalar analiz etildi ( joqarıdaǵı kestege qarang). Basqa pánlerde, atap aytqanda, ximiya hám biologiyada belgili bolǵan pútinliktiń qáliplesiwi hám bar bolıw nizamlıqları esapqa alındı. Bul nızamlar birden-bir terminologiyaga keltirildi. Bunnan tısqarı, biz sistemalı jantasıw talapların inabatqa alǵan halda alıp barılǵan óz izertlewlerimiz nátiyjelerin analiz etdik. Bul maqsetler ushın biz individual psixik processlerdi (jazba hám awızsha sóylew, yad, pikirlew sıyaqlı ), funktsional jaǵdaylardı hám olardıń individual strukturalıq bólimleri hám kórsetkishlerin (EP, EEG, EKG, GSR hám basqalardı ) úyreniwge arnalǵan islerdi kórip shıqtıq. Tap sol maqsette pantomimadan paydalanatuǵın adamlar ortasındaǵı awızsha bolmaǵan tásir ótkeriw processleri, awızsha hám awızsha bolmaǵan baylanıs usıllarınıń óz-ara tásiriniń naǵısları úyrenildi. Izertlewlerdiń taǵı bir toparı miynet hám oqıw iskerligine arnalǵan edi: radio naychalari hám televizorlardı jıynaw processleri, gumanitar hám tábiy pánler boyınsha oqıtıwdıń tabısı (elektrofizyologik baylanıslılıq menen baylanıslı halda ) hám basqalar úyrenildi., ol jaǵdayda olar daslep onıń strukturalıq elementlerin taptılar, keyininen belgilengen pútin qáliplesiw ózgergen naǵıslardı úyrendiler. Jumıstıń keyingi basqıshında bul naǵıslar ulıwmalastırılıp, intellektual pútinlik evolyutsiyasınıń belgili " nızamlariga" birlestirildi.
Kórkem ádebiyatqa baylanıslı izertlewler dawamında kóplegen avtorlar haqıyqattan da intellektual pútkilliktiń kóp qatlamlıq ayrıqshalıqın tán alıwları yamasa hátte bul ideyadan kelip shıqqanı anıq boldı (mısalı, Z. Freyd, A. F. Lazurskiy, V. A. Ganzen). A. S. tárepinen etirof etilgen kóp qatlamlı fiziologikalıq pútkillik ideyası ortasındaǵı baylanıslılıq. Batuev hám kóp qatlamlı intellektual putinlik ideyası. Itimal, átiraptan maǵlıwmat alıw hám onı qayta islewdiń hár bir usılı ayriqsha " psixik qatlamga" iye bolıp, onı ekran, átiraptan keletuǵın hár qıylı maǵlıwmatlardı jıynaw orni dep esaplaw múmkin. Ádebiyattı analiz qılıw sonı kórsetdiki, intellektual putinliktiń statikası hám dinamikası haqqında sóylew múmkin. Birinshiden, biz statika haqqında soylesemiz
Statika
Putinliktiń bar ekenligi elementlerdiń bar ekenligin hám olar ortasındaǵı munasábetti talap etedi. Intellektual pútinlikke kiritilgen elementler sanı qanshellilik kóp bolsa, ulıwma alǵanda ol sonshalıq turaqlı boladı hám elementler barǵan sayın ekvipotensiallik ozgesheligine iye boladı. Intellektual pútinlik elementi materiallıq ob'ekt yamasa onıń simvoli(ramzi), onıń " bosligi", sonıń menen birge basqa bir pútkil elementler ortasındaǵı munasábetler bolıwı múmkin. Intellektual putunliktin barlıq elementleri teń emes: ayrimalari dominant, sistemanı qáliplestiriwshi faktor rolin oynaydı. Dominant tómendegi ozgesheliklerge iye: aktivlik hám ózgeriwshenlikti kusheytiwi, basqa elementlerdiń aktivligin bastırıw hám olardıń aktivligin birlestiriw qábileti. Dominant iskerliginiń ózgeriwi, putundin basqa elementlerindegi ózgerislerine qaraǵanda talay quramalı xarakterge iye. Quramalı psixik hádiyse (pútkil) kóp qatlamlıq ayrıqshalıqına iye hám hár bir qatlam úlken radiusqa iye bolǵan basqa sharga sińirilgen sharga uqsaydı. Biz intellektuallıqtıń keminde ush tiykarǵı strukturalıq bólimleri haqqında sóylewimiz múmkin, olardıń hár biri óz gezeginde kóplegen qatlamlardan ibarat.
1. Endopsixika ajıralmaytuǵın psixikaning yadrosi bolıp tabıladı. Bul jerde tuwma minez-qulıq programmaları, sonıń menen birge, turmıs dawamında alınǵan kónlikpeler, ádetler hám basqalar saqlanadı, sonıń menen birge, bul jerde sezim-sezimler hám jaǵdaylar qáliplesedi.
2. Ekzopsixik - ajıralmaytuǵın psixikaning sırtqı qatlamı. Átirap -ortalıq menen tásir ótkeriw, sezgirlik hám qural sheberligin basqaradi. Átirap ortalıq ob'ektleri suwretin sintez etedi (" forma").
3. Mezopsixika - bul ajıralmaytuǵın psixikaning orta qatlamı. Tiykarǵı funktsiya - bul deneniń múmkinshiliklerin átirap -ortalıq talapları menen birlestiriw. Bul jerde ekzopsixada payda bolǵan " nomer" endopsixa tárepinen jaratılǵan emotsional fon menen birlestiriledi. Mezopsixada ádetdegi aralas forma daǵı hár qanday intellektual process (forma + fon ) qáliplesedi.