1-tema. Psixofiziologiya predmeti hám waziypalari

R = 8l / r bul jerde:  - suyiqliq jabisqaqlig’i , l – nay uzunligi, r – nay radiusi.

Puazeyl ten’lemesi qattiq naylardagi suyiqliq ha’reketin u’yreniw tiykarinda shig’arilg’an. sonin’’ ushin onin’ tamirlardag’i qan ha’reketine qarsiliqti aniq eseplawg’a bolmaydi. Puazeyl ten’lemesi gemodinamikanin’ ha’mme real sharayatlarin, sonday aq tamirlar diywalinin’ elastik qa’siyetlerin, qan basimnin’ mug’darina qarap tamirlar diametri o‘zgeriwi , o’zgeris ha’reketlerin ha’m basqa sha’rtlerdi esepqa almaydi. Usi menen birge bul ten’leme qarsiliq qan tamirlar ken’ligi ha’m uzinlig’ina, qannin’ jabisqaqlig’ina baylanisli ekenligin ko’rsetedi. Ten’lemega muwapiq, jin’ishke tamirlarda – arteriolalar ha’m kapillyarlarda qan ha’reketine maksimal darejede u’lken qarsiliq bar (kapillyarlar juda’ kelte bolg’aninan, olardag’i qarsiliq uzinraq arteriolalardagig’a qarag’anda kem).

Tu’rli tamirlardagi qarsiliqti olardin’ basi ha’m aqirindag’i qan basimi parqinan biliw mumkin: qan ag’imina qarsiliq bir qansha u’lken bolsa, tamirda qannin’ ha’reketine bir qansha ko’p ku’sh sariplanadi, bul tamirdag’i basim bir qansha ko’p paseyedi. Tamirlardag’i qan basimin u’zliksiz o’lshew iri ha’m orta arteriyalarda u tekke 10%, arteriolalar ha’m kapillyarlarda 85% pa’seyiwin ko’rsetti. . Bunin’ ma’nisi usi, qandi aydaw ushin qarinshalar paydalanatug’in 10 protsenti iri ha’m orta arteriyalardagi qan ha’reketine, 85 protsenti ese arteriolalar ha’m kapillyarlardag’i qan ha’reketine sarp boladi.
Qan ag’iminin’ ml/sek ler menen o’lshewi ko’lem tezligin bilip alip mm/sek lar menen o’lshenetug’in siziqli tezligin eseplap shig’ariw mu’mkin. Siziqli tezlik qan bo’lekshelerinin’ tamirda jiljiw tezligin ko’rsetedi. Siziqli tezlik (V) ko’lem tezliginin’ (Q) qan tamir ko’ndelen’ kesiminin’ uliwma ju’zesine bo’lingenine ten’ : V = Q / r². Bul ten’leme menen eseplap shig’arilga’n siziqli tezlik – ortasha tezlik . Haqiyqatinda ese ag’im orayinda ha’m tamir diywalinin’ qasinda ha’reketlaniwshi qan bo’leklerinin’ siziqli tezligi ha’r tu’rli. Ag’imnin’ orayinda siziqli tezlik maksimal, tamir diywali qasinda ese, qan bo’leklerinin’ tamir diywalina isqilaniwi a’sirese u’lken bolg’ani ushin, minimal bolip esaplanadi.
Joqarida ko’rsetip o’tilgenindey ,1 minutta aorta yamasa venalar arqali ha’m o’kpe arteriyasi yamasa o’kpe venalari arqali o’tetug’in qan ko’lemi bir qiyli. Ju’rekten ketip atirg’an qannin’ mug’dari og’an kelip atirg’an qan mug’darina barabar . Qan aylaniw u’lken ha’m kishi shen’berinin’ pu’tkil arterial sistemesi yamasa barliq arteriolalari arqali barliq kapillyarlari yamasa pu’tin venoz sistemesi arqali 1 minutta o’tken qan ko’lemi bir qiyli. Tamirlar sistemesinin’ har qanday uliwma ko’ndelen’ kesiminen o’tken qannin’ ko’lemi dawamliliq bolg’ani jag’dayda qan ag’iminin’ siziqli tezligi bir qiyli bolmaslig’i kerek. Siziqli tezlik tamirlardin’ uliwma ken’ligine (enine) baylanisli . Bul, siziqli tezlik menen ko’lem tezliginin’ mu’na’sibetin sa’wlelewshi ten’lemeden kelip shig’adi; tamirlar ko’ndelen’ kesiminin’ uliwma ju’zesi bir qansha u’lken bolsa, qan ag’iminin’ siziqli tezligi bir qansha kem boladi. Qan tamirlar sistemesinin’ en’ tar orni aartadir. Arteriyalar shaxlag’anda har bir tarmaq o’zin ajiratqan arteriyag’a qarag’anda tarqaq boliwina qaramay, tarmaqlar jiyindisinin’ ken’eygenligi gu’zetiledi, sebebi arterial tarmaqlar jiyindisinin’ eninen u’lken. Kapillyarlar turi en’ ken’, sebebi barliq kapillyarlar diametrinin’ jiyindisi aorta diametrinen shamalap 600-800 barabar u’lken. Usig’an ko’re aortada qan kapillyarlardagig’a qarag’anda tez ha’reketlenedi.
Venalarda qan ag’iminin’ siziqli tezligi kapillyarlardag’ig’a qarag’anda ja’nede artadi, sebebi venalar bir-birine qosilg’anda qan joli tarayip qaladi. Gewek venalarda qan ag’iminin’ siziqli tezligi aortadag’i siziqli tezliktin’ yarimina ten’ keledi. .
Qan ju’rekten uzliksiz ra’wishte shiqpay, balki ayrim porsiyalar formasinda atilip shiqqani ushin arteriyalardagi qan ag’imi u’zlikli ha’rakterde boladi. Usinday eken, siziqli tezlik penen ko’lem tezliginin’ uzliksiz o’zgerip turiwi: aorta ha’m o’kpe arteriyalarinda qarinshalar sistolasi waqtida maksimal, diastola waqtida ese kem boliwi tusinerli. Waqit birliginde kapillyarlar menen venalardag’i qan ag’imi dawamiyliq, ha’m, demak Onin’ siziqli tezligi ham dawamiyliq . Pulsleniwshi (uzlikli) qan ag’iminin’ dawamiyliq (uzliksiz) qan ag’imina aylaniwinda arterial diywal qa’siyetlerinin’ a’hmiyeti bar.
Arteriyalar diywalinin’ du’zilisine qarap eki toparg’a bo’linedi. Iri arteriyalar elastik tiptegi tamirlarg’a, ortasha ha’m kishi kalibrli arteriyalar mu’skil tipindegi tamirlarg’a kiredi. Qanning pu’tkil tamirlar sistemesinda uzliksiz ag’iwina sebep usi, aorta ha’m iri arteriyalardin’ elastik qa’siyetleri juda rawajlang’an .
Suyiqliq ha’reketinin’ ha’reketleniwinde tamirlar diywali elastikliginin’ a’hmiyeti barlig’i to’mendegi tajriybe menen tu’sintiriledi: bakdagi suw jin’ishke kapillyarlar menen tamamlaytug’in eki nay (biri shisha nay, ekinshisi rezina nay) arqali bo’lip-bo’lip tu’siriledi. Suw shisha naydan bo’linip-bo’linip tusedi , rezina naydan ese suw bir tegiste ha’m shisha nayga qarag’anda ko’birek shig’adi. Elastik naydin’ suyiqliq ag’imin ha’reketley aliwi ha’m ko’beytire aliwi usig’an baylanisli, suyiqliq porsiyasi elastik nay diywallardi sozg’an waqitta naydin’ elastik teren’leniw energiyasi payda boladi, yag’niy suyiqliq ag’iminin’ kinetik energiyasina aylanadi. Ju’rek-tamirlar sistemesinda ju’rek sistolasi waqtinda payda boliwshi kinetik energiyanin’ bir bo’legi aorta ha’m onnan baslaniwi iri arteriyalardin’ ken’eyiwine sarip boladi. Bul tamirlarga bir qansha qan kirib, olardi ken’eytiretug’in elastik (yamasa kompression) kamerani payda qiladi. Bul kemeraga bir qansha qan kirip, oni sozadi, , ayni waqitta ju’rek ju’zege shig’arg’an kinetik energiya arterial diywallardin’ elastik teren’leniw energiyasina aylanadi. Sistola tawsilg’annan son’ tamirlar diywalinin’ ju’rek ta’repinen jaratilg’an elastik teren’ligi diastola waqtinda qan ag’iwin saqlap turadi.