1. Yurak qon tomir tizimimngfmksianalsinflanishi. Yurakqon-tomir sistemasini funksional sinflashni bosimlar farqiga qarab bo`lingan. Yuqori bosimli va past bosimli sohalar. Yuqori bosimli sohalarga: chap qorincha, yirik arteriyalar, o ‘rta va kichik diametrli arteriyalar, arteriolalar. Past bosimli sohalarga - qolgan qismlar (kapillarlardan to chap bo‘lmachagacha) kiradi. Shved fiziologi B. Foikov ketma-ket ulangan qismlami quyidagicha sinflaydi.
1. Yurak-nasos vazifasini bajarib, qonni tomirlarga ritmik ravishda haydab beradi.Bosim sistolada 120 mm sm ust, diastolada esa 0 ga teng bo`ladi.
2. Elastik tipdagi tomirlar- katta qon aylanish doirasida aorta va yirik arteriyalar, kichik qon aylanish doirasida o‘pka arteriyasi va uning tarmoqlari kiradi. Kompressorkamera ham deb ataladi. Bu tomirlar elastik tolalardan tashkil topgan bo`lib, qon tomirlarda qonning uzluksiz harakatini, hamda diastola vaqtida bosimni pasayib ketmasligini ta’minlaydi. Bu qismlarda bosim 120/80 ga teng.
3. Yuqori qarshilikka ega tomirlar (rezistiv tomirlar) prekapillar va postkapillar tomirlar kiradi (arteriola va venulalar). Bu tomirlarda muskul qavati yaxshi rivojlangan. Bosim 30-60 mm sm ust teng. Qon-tomirdagi bosimning sistolik va diastolik to'lqini yo‘qoladi
4. PrekapiUar-jo 'mrak tipidagi tomirlar (sfinkterli tomirlar) - mayda arteriolalar
kirib, umumiy qon aylanishiga qarshilik ko‘rsatadi. Silliq muskui tolalarining
qisqarishi tomirlar teshigini to‘sib, bo‘shashganda esa ochib qo‘yib, kapillarlarda
qon oqishini va moddalar almashinuvini boshqaradi.
5. Almashinuv tomirlar - haqiqiy kapillarlar. Bu yerda qon to‘qimalar hilan
yaqinlashadi. Shu yerda yurak qon-tomir sistemasi o‘zining vazifasini bajaradi.
Yani to‘qima va qon orasida gazlar va moddalar almashinuvi sodir boMadi.
6. Shuntlovchi tom/r/ar (arterio-venozanastamozlar)-ayrim to‘qimalardayo‘q
bo‘lib, qon arterial tomirlardan venoz tomirlarga kapilyarlarga tarmoqlanmay o‘tadi.
7. Sig 'imli tomirlarga - venalar kiradi. Cho‘ziluvchanlik xossasiga ega bo‘lib,
70-80 % qon tipidagi tomirlarda bo‘ladi. Ammo bu sinflanishi ayrim terminologik va ma’no jihatidan kamchiliklardan holi emas. Masalan ≪rezistiv≫ va ≪sig‘im≫ tipidagi tomirlar tushunchalari. Arteriolalar ham venulalarham qarshilik ko‘rsatadi. Sig‘!m tipidagi tomirlar-arterial va venoz sistemada ma’lum miqdorda qon bo‘ladi. Ayrim mualliflar bunga barcha venoz sistemasini kiritsa, ayrimlari venula va kichik venalami kiritadilar. ≪Prekapilyar≫
jo‘mrak tipidagi tomirlar degan ibora ham unchalik o ‘rinli qo'llanilmagan. Venoz
tomirlarda ham silliq muskuili jo‘mrak vazilasini bajaruvchi tolalarbor. Limfa sistemasi to‘g‘risida umuman toxtanilmagan.
Yuqoridagi mulohazalami hisobga olib B. I. T. Kachenko yurak-qon-tomir
sistemasi qismlarini funksional sinflanishni boshqacha taklif qildi:
/. Bosim generatori va qortni sarflovchi - yurak, sistola vaqtida qonni aorta
va o'pka arteriyasiga o ‘tkazuvchi vazifasini bajaradi.
2. Yuqori bosimli tomirlarga - aorta va yirik arteriyalar kiradi. Bu qismlarda
nisbatan yuqori qon bosimi saqlanib turadi.
3. Bosimning turg ‘unligini, birxilda turishini ta ’minlovchi tomirlarga kichik
arteriya va arteriolalar kiradi. Qon oqimiga qarshilik ko‘rsatib, sistemalar uchun
kerakli bosimni ushlab turadi.
4. Kapillyarlarda qon oqishini ta ’minlovchi - mayda qon-tomirlar kiradi. Ulaming
devorlarida silliq muskullar qisqarib - bo‘shashib, ularda qon oqishi va to‘xtashin!
ta’minlab, feoliyat ko‘rsatuvchi va ishlamay turgan kapilyarlaming ishini boshqaradi.
5. Almashinuv tomirlari - kapillarlar va postkapillar venulalar. Ulaming vazifasi
qon va to‘qima orasida gazlar va modda almashinuvini ta’minlash.
6. To 'plovchi tomirlar - venula va kichik venalar. Tomirlar bo‘shliqlarini faol
va passiv xolda o‘zgarishi qonni u yerda to‘planishini ta’minlaydi, (so‘ngra undan
foydalanish)ya’ni uni qon oqimiga zudlik bilan chiqarish. Bu tomirlar asosan sig`im
vazifasini o ‘taydilar, bundan tashqari qisman qarshilik ham ko‘rsatadilar.
7. Qonni qaytaruvchi tomirlar-yink vena tomirlari va kovak venalar. Qonni
yuqori o ‘tkazib beradi.
8. Shuntlovchi (ulovchi) tomirlar - turli tipdagi anastamozlar. Arteriola va
venulalami bir-biriga bog‘laydi. Bu yerda moddalar almashinuvi sodir bo'lmaydi. 9. Qayta biriktirib, yulib oluvchi tomirlar qon aylanishini limfatik bo‘limini
o‘z ichiga oladi. Limfatik kapillarlaming asosiy vazifasi to ‘qimalardan oqsillar va
har xil mahsulotlami o‘ziga biriktirib olib, so‘ngra ulami qonga qaytarishdan iborat
