1-tema. Psixofiziologiya predmeti hám waziypalari

Sha’rtli reflekslerdin’ biologiyaliq a’himiyeti. Sha’rtli refleksler organizmnin’maslasiwi ushin ju’da u’lken a’himkiyetke iye. Olar organizmnin’ turmis protsessi de sirti ortaliqqa maslasiwin ta’miyinleydi ha’m o’zgeriwshen’ turmis sha’raytinda organizmnin’ quramaliraq orientirovkasi ushin za’rur boladi. Sha’rtli refleksler payda boliwi na’tiyjesinde organizm tuwridan tuwri sha’tsiz ta’sirlerge g’ana emes usi ta’sirlerdin’ organizmge ta’sir etiw imkaniuyatina da reaksiya ko’rsetedi; reaksiyalar sha’rtsiz ta’sirden bir neshe waqit ilgeri payda boladi. Organizm usi jag’dayda qilatug’in is ha’reketlerge sha’rtli refleksler jas’rdeminde aldinnan tayarlanadi. Sha’rtli refleksler awqat tabiwg’a, qa’wip qaterden erte qutiliwg’a, ziyanli tasirlerdi joq qiliwg;’a ja’rdem beredi h.t.b.
U’lken yarim sharlar qabig’inda ta’sirlerdin’ analiz ha’m sintez etiliwi. Ta’sirlerdi analiz ha’m sintez qiliw- bas miy u’lken yarim sharlari qabig’inin’ en’ za’ru’r funksiyalari esaplanadii.
Ta’sirlerdi analiz qiliw, miy qabig’inin’ tu’rli neyronlari ha’m neyron toparlari arasinda qarar tapatug’in o’z ara ta’sir sebepli, u’lken yarim sharlar qabig’inin’ tu’rli bo’linmlerind eju’z beriwshi qozg’aliwlardi oz’ ara baylanistirip, juwmaqlaw ha’m birlestiriwden ibarat. Ha’r qanday sha’rtli refleksti ju’zege keltiriwge tiykar bolatug’in waqtinsha baylanistin’ ju’zege keliwi miy qabig’inin’ sintetik xizmet belgisi esaplanadi.
Ta’sirlerdi analiz etiw- organizmge ta’sir etiwshi ha’r qiyli signallardi (ta’sirlerdi) pariq qiliw, ajiratiw,differentsiyalawdan ibarat. Ta’sirler retseptor apparatda – aq analiz qilina baslaydi, bul apparattin’ tu’rli elementleri xarakter itibari menen ha’r qiyli ta’sirlerge reaksiya ko’rsetedi; nerv sistemasinin’ tuban bo’limleride analiz qiladi. Biraq, analiz protsessleri u’lken yarim sharlar qabig’inda joqari da’rejede rawajlanadi.
Miy qabig’indag’I sensor zonalardin’ strukturasi ha’m nerv jollari sonday, retseptorlardin’ ha’r bir tu’rinen impulslar, qabiqdag’I nerv kletkalardin’ belgili toparlarina baradiu. Bunnan tisqari, reaksiyag’a tartilatug’in ha’r bir kletkadag’I impulsalr chastotasi ta’sirleniwshinin’ ku’shine,uzinlig’ina ha’ artip bariw tikligine qarap, u’lken pariq qiladi. Usi sebepli ha’r bir periferik ta’sirge qozg’aliwdin’ fako-vakt naqshini I.P.Pavlov tili menen aytqanda o’zine ta’n “Dinamik struktura kompleksi”in ju’zege keltriwshi sha’reayat ju’zege keledi. O’z tarawalrina ko’re jaqin ta’sirlewshiler bir birinen usilay pariq qiladi.
Analizdin’ u’lken yarim sharlar qabig’ina spetsifik ta’sirlewshi signal a’himiyetine qarap pariq qiliw,differensiyallawdan ibarat. Ishki tormozlaniwdin’ ju’zege keliwi bolsa usig’an imkan beredi.
Analiz ha’m sintez bir birine u’zliksiz baylanisli. Organizmge ayirim eki ta’sirlewshi ta’sir etgende analiz ha’m sintezdin’ en’ a’piwayi formalarin ko’remiz. Bir qansha kompenentlerdi o’z ishine aliwshi kompleks ta’sirlerdi analiz etiwge tiykarlanip, miy qabig’indag’I analitik-sintetik xizmettin’ quramaliraq formalari tuwrisinda piker ju’ritiw mu’mkin.
Usi ma’qsette belgili ta’rtip penen izbe iz keliwshi bir nehse signal sha’rtli ta’sirlewshi sipatinda qollaniladi; usi signallardin’ o’zi bolsa sha’rtsiz ta’sir benen bekkemlenbey, basqa ta’rtipte qollaniladi. Ta’sirler differentsiyallanatufg’in bolsa, bul u’lken yarim sharlar qabig’I signallardin’ ah’r birin o’z aldina emes, olardin’ tek g’ana jiyindisina emes, ba’lim qollaniw ta’rtibi, izshilligin ha’m qabil etip atirg’anlig’in ko’rstedi.
Analiz ha’m sintezdin’ quramali formalarin tekseriw ushin A.G.Ivanov- Smolenskiy to’rt; A+B+V+G dawsitin’ izbe iz qollaniliwina barqulla bekkem sha’rtli refleks ju’zege keltirgen. Son’in ala dawislardin’ joqaridag’I ta’rtibin olardin’ basqa (A+B+V+G) ta’rtibinen pariq qiliwg’a (differensiyallawg’a) bes ay urinip ko’rgen. Iyttin’ bul quramali ta’sirleniwshilerge toliq pariq qiliwina muwappaq bolmadi, bunday waziypani a’melge asiriwg’a iyttin’ qurbi jetpeydi. Differensiyallanatug’in kombinatsiya orta esap penen 7 ma’rte qollanilg’anda adam bunday waziypani arqayin orinlaydi.
Ko’p g’ana haywanlarda analizdin’ a’piwayi formalari salistrirmali jaqsiraq rawajlang’an. Misali, iyttin’ iyis biliwi ha’mmege belgili, iyt iyislerdi adamg’a salistirg’anda naiq ha’m jaqsi ajiratadi. Tap sonday-aq iyt dawis ta’sirlerin de joqari da’rejede differensiyallaydi. Bir dawis has’rtsiz ta’sir menen bekkemlense, ekinshi dawis bekkemlenbese iyt 1/8 ton siyaqli pariq qiliwshi eki dawisti bir birinen ajiratqanin baqlaw mu’mkin. Adam qulag’I sezbeytug’in ba’lentlikdegi dawislardi iyt qulag’I esitedi.
Solay etip arioyirim qollanilg’an ta’sirlerdi pariq qiliw, yag’niy kortikal analizdin’ to’men formasi adamg’a salistirmali jaqsiraq rawajlang’an boliwi mu’mkin. Biraq ta’sirlerdi analiz ha’m sintez qiliwdin’ joqari formalari hiyle joqari rawajlang’anlig’I menen adam haywannan aldinda turadi. F.Engelstin’ tili menen aytqanda, “ Bu’rgit adamg’a qarag’anda bir qansha joqarini ko’redi, biraq adamnin’ ko’zi buyimlarda burgit ko’zine qarag’anda bir qansha ko’p na’rseni ajiratadi”.
Adamdag’I u’lken yarim sharlar qabig’inin’ sintetik xizmet protsesslerinde sha’rtli ha’m sha’rtsiz ta’sirlewshilerdin’ qabiq wa’killigi kletklari ortasinda waqtinsha baylanislar g’ana emes, indifferent ta’sirler jiyindisin qabil etiwde qatnasiwi nerv kletkalari toparlari arasinda ju’zege keletug’in waqtinsha baylanislarda za’ru’r ro’l oynaydi. Misali, qandayda bir dawislar esitilgende esitriuw analizatorinin’ qabiqdag’I tiyisli kletkalari periferiyadan keliwshi ta’sirler menen, belgili ta’rtipte qozg’aladi ha’m usi kletkalar arasinda waqtinsha baylanis ju’zege keledi. Qosiqti este qaldiriw- esitiw analizatorinda waqtinsha baylanislardin’ ju’zege keliwi demekdir. Baslang’ish bir neshe notanin’ shaliniwi pu’’tkil ku’ydi eske tu’siriwge kipaya qiliwi, waqtinsha baylanis ju’zege keliwinen Derek beredi. Qandayda bir su’wret ya’ki na’rseni ko’zden keshiurgende ko’z tor perdesinen ha’m ko’z bulshiq etlerinen afferent impulslar ko’riw analiztori menen prpiuoretseptiv analizatordin’ qabiqdag’I kletkalarina belgili ta’rtip penen baradi, usi sebepli belgili kletkalar arasinda waqtin sha baylanislar ju’zege keledi, na’tiyjede ko’riw obrazi iz qaldiradi.
Ta’sirlewshi qansha quramali bolsa, yag’niy qansha ko’p komponentlerden du’zilgen bolsa, miy qabiginin’ qabil etiwshi, kletkalari ortasinda so’nsheli kop waqtinsha baylanbislar ju’zege keliwi kerek.
Ta’sirlerdi analiz ha’m sintez qiliw ushin fiziologiyaliq protsessleri- joqari formalari adamda ha’diyse ha’m tu’siniklerdi logikaliq analiz ha’m sintez qiliwdin’ sipat ta’repinen o’zine ta’n protsessleri ju’zege keliwi ushin tiykar esaplanadi.
U’lken yarim sharlar qabig’inin’ islewindegi sistemaliliq. Miy qabig’indag’I sintetik xizmettin’ quramali formalari dinamik steriotip ya’ki sistemaliliq tu’sinikleri menen ipadalanatug’in ha’diyselerde aniq ko’rinedi.
Iyt u’stindegi ta’jriybede ku’sh ta’repten ha’r qiyli sha’rtli reflekslerdi ju’zege keltiretug’in ha’r qiyli sha’rtli ta’sirlewshiler ku’n sayin belgili ta’rtipte qollanlisa, haywannin’ u’lken yarim sharlar qabig’ina ta’sirlerdin’ pu’tkil usi sistemasina ko’rsetiletug’in reaksiyalardin’ belgili steriotipi ju’zege keledi. Qandayda bir tajriybede shartli ta’sirlewshilerden tek birewin takirar tasir ettirip og’an iseniw mu’mkin. Sha’rtli ta’sirlewshi ku’shli, ku’shsiz ya’ki tormozlawshi ta’sirlewshi orninda qollaniliwina qarap, effekti ku’sh tarepinen ha’r qiyli boladi. Miy qabig’I signalga belgili andoza menen payda bolg’an steriotipke jarasa reaksiya ko’rsetedi. Sha’rtli signal jalg’iz ta’sirlewshi sipatin da emes balki, belgili signallar sistremasinin’ alding’I ha’m keying ta’sirler menen baylanisqan bir elementi sipatinda qabil etilledi.
Miy qabig’inin’ bir xizmetten ekinshi xizmetke sha’rtli refleks joli menen ko’shiwi. Organizm jasaytug’in tibbiy sharayatta ta’sirlerdi miy qabig’inda analiz ha’m sintez etiw, protsesslerinde miy qabig’inin’ bir xizmetten ekinshi xizmetke sha’rtli refleks joli menen ko’shiwi za’rur rol oynawin E.A.Asratyan aniqladi. Bunin’ mazmuni sonnan ibarat sha’rtli ta’sirlewshinin’ effekti usi ta’sirlewshi qollanilip atirg’;an sharayatqa belgili darejede baylanuisli boliwi mumkin.
Misali, dawis shigariwshi qandayda bir agent, misali, minutina 120 marte metronomin shin’g’irlatiw menen birge ertalab haywang’a awqat berilse, kundizi bolsa ayagina elektr togi menen tasir etilse bunday ta’sirlewshi sha’rtsiz ta’sir menen b ir neshe marte bekkemlengennen son’, kun waqtina(ertalabki yaki kundizgi)qarap, ha’r qiyli ahimiyetli esaplanadi- ertalab awqatlaniw sha’rtli reaksiyasin, kundizi bolsa qorg’aniw reaksiyasin ju’zege keltiredi. Ku’n waqti shartli reaksiya xarakterin belgilep beriwshi miy qabigina bir xizmetten ekinshi xizmetke ko’shiriwshi factor bolip esaplanadi.
Eksperiment sharayati eksperimentatordin’ o’zine baylanilsi ha’r tu’rli ta’sirlewshiler usinday ko’shiriwshi faktorlar(pereklyuchateller) bola aliwi tajriybelerden belgili. Pereklyuchateller qanday bolmasin aniq effekti ju’zege shig’armaydi, olar miy qabig’inin’ jag’dayin tek spetsifik rawshte ozgertiredi; ayirim waqtinsha baylanislardi tormozlaydi ha’m basqa waqtinsha baylanislardin’ qozg’aliwshan’lig’in arttiradi. Izertlewdin’ tu’rli sharayatinda bir ta’sirleniwshinin’ o’zi (maselen; gudok dawisi) geyde shadli signal bolip tasir etiwi mumkin. Miy qabig’I bir xizmetten ekinshi xizmetke koshe alg’anlig’I ushin, organizm ozgeriwshi basqa ortaliqqa quramaliraq maslasadi.
Adamnin’ joqari nerv xizmetinde miy qabig’inin’ bir xizmetten ekinshi xizmetke ko’shiwi asirese u’lken ahimiyetke iye. Adam uyinde, jumis orninda, miymandosliqta , teaterda, jolda ha’m basqa orinlarda ekenligine qarap bir qiyli ta’sirlewshilerge(bir so’zdin’ o’zine, bir na’rsenin’ o’zine) tu’rli reaksiya ko’rsetiw, misallari ku’ndelik turmista san sanaqsiz.

5-tema. Nerv sisteması

Joba :
1. Nerv sisteması iskerligi dúzilisi haqqındaǵı bilimler.
2. Nerv toqımalar dúzilisi jáne onıń tiykarǵı quramı.
3. Nerv kletkaları jáne onıń túrleri.
4.Nerv sisteması dúzilisiniń túsindiriw degi tiykarǵı jónelisler oraylıq nerv sisteması (psixik mıy) dúzilisi hám wazıypası.
Lekciyanıń maqseti: Studentler bulshiq et toqıması tuwrısında túsinikke ıyelewi. Bulshiq ettiñ qisqariw túrleri hám rejimleri jáne onıń kelip shıǵıw mexanizmleri, teoriyalarin biliw. Neyron hám neyrogliya kletkalari, nerv talshıqlarınıń boliniwii hám qo'zg'aliwlardiñ ótiw nızamları, mexnizmleri mazmunin túsindiriw. sinapslardiñ dúzilisi hám qozǵalıw ótiw mexanizmlerin túsintiriw.
Gilt sózler: bulshıq et, neyron, sinaps, qısqarıw, nerv talshıqları.
Lekciya waqıtı -2 saat.
Pedagogikalıq wazıypalar :
• Toqimalar,nerv talshıqları hám sinapslar túsiniklerin studentler tárepinen añlaniwina erisiwdi támiyinleytuǵın iskerlikti shòlkemlestiriw;
• Bulshiq et qısqarıwi mexanizmi jáne onıń mazmunin túsintiriw.
• Nerv talshıqlarında qozǵalıwlardıń ótiw nızamların túsintiriw.
• Bilimlendiriwge tiyisli mashqalanı ańlatıw, onı tarqatıp alıw ushın sheshiliwi zárúr bolǵan kishi mashqalalardi anıqlawdı shòlkemlestiriw ;
Oqıw iskerliginiń nátiyjeleri:
Student tómendegilerdi atqara aladı :
• Muskul tolasining dúzilisi hám qısqarıw mexanizmlerine shamalap tariyp bere aladı ;
• Bilimlendiriwge tiyisli mashqalanı temaǵa baylanıslılıǵın kórsetip bere aladılar ;
• Nerv talshıqlarında qozǵalıwlardıń ótiw nızamların jáne onıń medicinaǵa ámelde qollanıw.
• Sinapslardin dúzilisi hám olardan qo'zg'aliwshilardiñ ótiw basqıshların sanap bere aladılar.
Lekciyanı támiyinleniwi
Kórgezbeli materiallardı támiyinlew ushın multimedia texnikası.

Lekciyanıń jobası.

1. Bulshiq etlerdiñ bòlimiwi 5 min
2. Skelet bulshiq etlerinıń fiziologiyalıq ózgeshelikleri. 15 min
3.Bulshiq etlerdiñ qisqariw túrleri hám rejimleri. 15 min
4. Bulshiq etlerdıń qisqariw mexanizmi. 10 min
5. Neyron hám Neyrogliya kletkalari, nerv talshıqlarınıń bòliniwi. 20 min
6. Sinapslardiñ dúzilisi hám bòliniwi. 15 min

Lekciya mazmunı

Adamlarda hám omırtqalı haywanlarda bulshıq etlerdi 3 túri bar.
1. Skelettiñ kòndeleñ- tarğil bulshıq etleri.
2. Jùrektiñ kòndeleñ - tarhil bulshıq etleri.
3. Ókpe keselilik bulshıq etler.
Skelet bulshiq etlerı biziń tayansh hám háreket sistemamizdiñ aktiv bòlimine kiredi.
Bulshiq etker òzleriniñ qısqarıwları nátiyjesinde:
a) organizmdi háreketlendiredi,
b) deneniñ bòlimlerin bir- birine salıstırǵanda háreket etiwge,
v) belgili jağdayin saqlap turıwda,
g) issiliq payda etiwde qatnasadılar.
Dene temperaturasın ustap turıwda bulshiq etlerdiñ ahmiyeti kútá úlken, bulshıq etti ximiyalıq energiyanı mexanik energiyaǵa hám issiliqqa almastıratuǵın mashina dep aytadi.
Bulshıq etler bunnan tisqari tómendegi wazıypalardı atqaradılar :
1. Receptor funksiyanı (proprio, xemo, termoretseptorlar jaylasqan ).
2. Suw hám mineral duzlar deposi hám suw duzlar almasınıwın basqarıwında qatnasadılar.
3. Bulshıq etler - glikogen hám kislorod deposi esaplanadi.
Skelet bulshıq etleri adam salmaǵınıń 40% quraydı, gòdeklerdiñ 20 -25% n. Qartayģan sayin bulshiq etlerdiñ massasi azayadı 25-30% ge shekem. Adam organizminde hàmmesi bolip 600 dana skelet bulshiq eti bar ekenligi aniqlangan. Skelet bulshıq etleri kòndeleñ- tarģil talshıqlardan dúzilgen. Talshıqlar aq hàm qizil boladı, bul talshıqlar fiziologiyalıq ózgeshelikleri tàrepinen fariq etedi.

Qızıl talshıqlar. Aq talshıqlar.

1. Sarkoplazmasi kòp. Kem.
2. Jińishke. Qalin.
3. Reńi qizil. Reńi aq.
4. Jabisqaqliģi kòbirek. Kemirek.
5. Aste qo'zg'aladi hám qisqaradi. Tez qo'zg'alip qisqaradi.
6. Aste sharshaydi. Tez sharshaydi.
7. Soziliwshañ boladı, plastiklik Soziliwshañliģi hám plas-
ózgesheligine iye. tikligi kemirek.
Adam organizminde bulshiq etler qizil hám aq talshıqlardan tuzilgen. Qoyanda qizil bulshiq et- yarımpay bulshiq eti, aq - baltır bulshiq etı. Talshıqlardıñ jaylasıwına qarap bulshiq etler tómendegi túrlerge bòlinediler.
1. Paralell bulshiq etler.
2. Duksimon bulshiq etler.
3. Par siyaqli bulshiq etler.
Bulshıq etlerdiñ fiziologiyalıq ózgeshelikleri.
1. Qo'zg'aliwshañliq.
2. Qisqariwshañliq.
3. Òtkiziwsheñlik.
4. Refrakterlik.
5. Labillik.
6. Sharshawi.
7. Regeneratsiyaģa beyimligi.
Bulshıq etlerdiń fizikaliq ózgeshelikleri.
1. Soziliwshañliq.
2. Elastiklik.
3. Plastiklik.

Organizmde bulshiq etlerdıń qısqarıw túrleri.

1. Izotonik qısqarıw - ol jaǵdayda kelte tartadi , keriliwshenligi turaqlı bolip qala beredi. Bulshiq ettıń biymálel júk kòteriwi izotonik qısqarıwǵa mısal boladı.
2. Izometrik qısqarıwda - bulshiq ettartila almaydı, mısalı, bulshiq ettiń eki ushi qiymildamay jabısip turǵanda sonday boladı. Bul túrde bulshiq ettiń keriliwshenligi òzgerip uzınlıǵı òzgermeydi.
Organizmde bulshiq etlerdiñ tábiyiy qısqarıwları hesh qasha sap izotonik yamasa sap izometrik qısqarıwlardan ibarat bolmaydi, mısalı bulshiq etler júkti kòterip atirģanda (qoldi tirsekten bùgip atirģanda, ayaqti dizeden bùgip atirģanda) keltelenedi hám usınıń menen birge kapustaģa - qarsı muskulları sozip, òz keriliwshenligin òzgertiredi.
3. Auksotonik qısqarıw - uzınlıǵı da, keriliwshenligi de òzgermeydi.
4. Konsentrik qısqarıw - bulshiq ettiñ qısqarıwı.
5. Ekssentrik qısqarıw - bulshiq ettiñ uzinlasiwi.
Bulshiq et talshıǵı membranasınıń tınıshlıq potensialı 80-90 mv, háreket potensialı 120 -135 mv ga teń. Bulshiq etke qurallı tásir etilgende nerv aqırlarına nerv impulslari kelip atsetilxolin ajraladi`. Háreket potensialı pútkil bulshiq et talshıǵı boylap tarqaladi. Háreket potensialı 3-5 m/sek. dawam etedi. Bulshiq ettıń payda qila alatuǵın impulslarniñ maksimal sanı 200-250 m/sekunda. Jeke tásirge bulshiq et jalǵız qısqarıw menen juwap beredi.
Jeke qısqarıw 3 fazadan ibarat :
1. Qısqarıwdıń latent dáwiri - ápiwayı usılda qayd qilinganda 0, 01 sek. teń (optikalıq usılda 0, 0025 sek.).
2. Qısqarıw fazası - 0, 05ፅ }0, 1 sek.
3. Bosasiw fazası - 0, 05ፅ }
Organizmde tábiy sharayatlarında skelet bulshıq etlerine nerv sistemasınan ádetde jalǵız - jalǵız tásirinlerdi emes, bálki izbe iz tez keliwshi bir qancha nerv impulslarin alıp keledi. Ritmik kòz qaraslarda muskul kúshlirek hám uzaģiraq kaltelenedi bunday qısqarıw tetanik qısqarıw yamasa tetanus dep ataladı. Bulshiq etlerdıń tetanik qısqarıwları jalǵız qısqarıwlardıń qosiliwi summatsiya nátiyjesi bolıp tabıladı. Summatsiya eki qıylı boliwi múmkin: shala hám toliq. Toliq summatsiya alıw ushın birinshi tásirden keyin ekinshisi intervalı 0, 05ፅ kemirek boliwi kerek, shala ushın interval 0, 05 sek. den kòbirek boliwi kerek.
Tetanus eki qıylı boladı. 1) gedir budir 2) tegis.
Belgiler chastotası bir qayǵı-uwayım kemirek bolsa - tegis emes tetanus shiģadi, chastota úlken bolsa - tegis tetanus alınadı. Tetanik qısqarıw bálentligi jalǵız qısqarıwdıń maksimal amplitudasidan bir qansha artıq boladı.
G. Gelmgols náwbettegi har bir impulsda muskul sol payıt bosasip turǵanda keltelenedi dep boljaw qilib, bul processge superpozitsiya, yaǵnıy qısqarıwlardıń taqlniwi dep at berdi. Keyinirek N. E. Vvedenskiy aniqladi izbe -iz keliwshi eki belgi effekti jalǵız qısqarıwlardıń arifmetik jiyindisina hesh teń bolmay, sol jiyindidan arasinda úlkenrek, arasinda kishirek shiğiwi múmkin. Bunnan aniqlaniwinsha qozǵalıwdıń har bir aldınǵı túlkindan keyin muskuldıń tazadan qısqarıw ózgesheligi talay òzgeredi. Vvedenskiy qozǵalıw hám qısqarıwdıń hàr bir tolqin toqımada òte qo'zg'aluvchanliq gormasında ız qaldiradi dep túsintirdi. Ekinshi belgi bulshiq ettıń qo'zg'aluvchanligi asıp turǵan waqıtta kelse, ekinshi qısqarıw amplitudasi asadı, ritmik tásirotlarda bolsa tetanik qısqarıw amplitudasi da jalǵız qısqarıwdaģina salıstırǵanda úlkenrek boladı. E. B. Babkiniñ pikrine qaraǵanda, bulshiq et jaģdayiniñ tetanik qısqarıwǵa tiykar bolatuǵın ózgerisleri muskulda har bir jańa qısqarıwda adenozintrifosfat kislotanıń ajralıp shiģiwna baylanıslı. Qozǵalıwdıń náwbettegi tolqin baslanģansha ATF toliq bóleklenip úlgermeydi. Bul zat júdá az konsentraciyada bulshiq ettıń qo'zg'aliwshanligi ham qisqariwshañliğina úlken tásir kòrsatedi, nátiyjede muskulǵa kelip atirģan náwbettegi har bir impuls aldınǵılarına salıstırǵanda úlkenrek effekt bere aladı.

Belgi kúshi hám chastotası optimumi hám pessimumi.

Bulshiq ettıń tetanik qısqarıwlarınıń amplitudasi (bálentligi) tásirot chastotasınıń artıwına qarap asa beredi. Belgiler chastotası bir qayǵı-uwayım optimal bolģanda tetanus maksimal muģdarģa jetedi - bul chastota hám kúsh optimumi dep ataladı (ፆ Optimumፅ - ፆ Eń jaqsıፅ sòzdan alınǵan ). Tásir etiw chastotasın taǵı ham asıra bersek muskuldıń tetanik qısqarıw bálentligi artıw ornina keskin dárejede paseyedi hám tásir etiw chastotası taǵı asırila berse bulshiq et tàsirleniwine derlik toliq bosasadi - chastota hám kúsh pessimumi (pessimum - eń jaman sòzinen alınǵan ).
MOTOR BIRLIKLER. Organizmde bulshiqetlerdıń qozǵalıw nerv impulslari járdeminde boladı. Bul impulslar MAS den háreketlendiriwshi (motor ) nerv talalari arqali keledi. Har bir motor nerv talshıǵı bulshiq etlerdıń bir talasin emes, bálki bulshiq et talshıqlarınıń pútkil bir gruppasın innervatsiya etedi. Bul gruppa motor birlik dep ataladı. Adamdıń túrli bulshiq etlerinde motor birlik quramına kiretuǵın bulshiq et talshıqlarınıń sanı 10 -3000 ge shekem baradı. Aniģiraq háreketlerdi orınlawshı jıldam muskullardıń motor birliklerinde talshıqlar sanı kem. Mısalı : gúzek, barmaq bulshiq etlerinde -25 ke shekem, gewde bulshiq etlerinde 2000 - 3000 ge shekem baradı, baltır bulshiq etlerinde 1500 - 2000 ge shekem.

Mısalı : qoldiñ sirtqi Qoldiñ eki

tuwri bulshiq etı. Basli bulshiq eti.
Talshıqları sanı 13 750
2. Motor
birlik sanı 1740 774
Adamda hám issi qanli haywanlar bulshiq etlerimde aste hám tez motor birlikler aniqlangan. Qısqarıw dawamı aste motor birliklerde 100 hám odan artıģiraq m/sek dawam etedi, tez motor birliklerde bolsa 10 -30 m/sek. Kòp bulshiq etler tez hamda aste motor birliklerden dúzilgen.
Skelet muskullarınıń talshıqlarınıń uzınlıǵı bir neshe millimetrden, bir neshe santımetrge shekem, diametri 10 mkm den 100 mkm ge shekem boladı. Talshıq tiniq perde - sarkolemma menen qaplangan, protoplazma - sarkoplazmadan ibarat, ol jaǵdayda qosqariwshañ sabaqlar - miofibrillalar bar. Kúndeleñ- targil muskul talshıqlarınıń miofibrillalari uzınına tuwri gezekleniwshi bolim (disk ) lerge bòlingen. Bular optikalıq ózgeshelikleri menen fariq etedi. Bul disklerden geyparaları nurdi eki ret sindiradi, yaǵnıy anizatron boladı, olar ápiwayı jariqliqda qaramtir korinadi. Diskdıń basqa bolekleri ádetdegi jariqliqta ashiq korinedi, yaǵnıy nurdi eki ret sindirmaydi - izotron boladı. Anizatron bolimleri A haribi menen, izotron bolimlerii bolsa I haribi menen korsetiledi. A disktıń ortasinda jariqliq xoshiyasi N bar, I disktıń ortasinan qaramtir xoshiya Z òtedi, ol òz tesiklerden miofibrillalarni òtkiziwshi juqa perde esaplanadi. Usi tayansh strukturası bar ekenliginen muskul qisqargan waqtda bir talshıq ishindegi ayırım fibrillalardiñ parallel jatiwshi birdey disklerı bir- birine salıstırǵanda jıljıtılıp ketpeydi.
Bulshiq etlerdıń qısqarıw mexanizmi. Bulshiq etler miofibrillalardan dúzilgen. Har bir miofibrilla orta esapda 2500 protofibrillalardan dúzilgen. Protofibrillalalar oksil molekulaları - miozin hám aktindan dúzilgen - ፆ qisqariwshañ oksillarፅ dep ataladı. Bir gramm skelet muskulında 100 mg ga jaqin belok bar. Miozin sabaqları aktin sabaqlarınan eki ese qaliñiraq diametri 10 nm. Aktin molekulaları monshaq sıyaqlı eki qatarda jaylasqan, bir birewine spiral formasında oralģan, diametri 5, 0-7, 0 nm. Aktin sabaqları miozin sabaqlarına molyar qatnası 1:2. Muskul talshıǵı tınısh turǵanda miofibrillalardagi talshıqlar sonday jaylasqanki, jińishke uzın aktin sabaqlarınıń ushlari juwaniraq hám kelterek miozin sabaqları ortasindagì jariqliqqa kirip turadı. Sogan kòre 1 disklar tek gana aktin sabaqlarınan, A disk bolsa tek gana miozin sabaqlarınan ibarat. Jariq N xoshiya aktin sabaqlarınan erkin bolģan ensiz zona bolıp tabıladı. Z membrana I disktıń ortasidan òtip, usi sabaqlardı òzaro birlestiradi. Izotrop disklar jariqliqta ash, anizatron bolsa toq reń bolip kòrinedi. Kòndeleñ- targil muskullar talshıqlarında miofibrillalar birin - ketin keletuǵın disklarǵa bolingen. Miozin sabaqlardıń bir ádewir kòndeleñ ,kirpikleri bar, uzınlıǵı 20 nm, Kiprikleriniñ baslari bar - 150 miozin molekulasınan dúzilgen. Aktin sabaqlarınıń uzınlıǵı 1 mkm, qalinligi 5-7 mkm.ga teń. Har bir aktinniñ spiral jibinde 14 monshaq bar. 40 nm aralıqta aktin jibinde uzin troponin molekulası, aktin jibiniñ - spiralniñ ishinde tropomiozin molekulası jaylasqan. Rentgen nurların difraksiya metodı menen tekseriwler sonı kursatadiki, miofibrillalar tınısh jaģdayda - bosasqan jagdayda tropomiozin molekulası sonday jaylasqanki miozin sabaqlarınıń kòndeleñ kòpiriklerin aktin spirali menen qosılıwına xalakit beredi - bloklaydı. A. Xaksli, G. Xaksli hám Xanson teoriyalarina muwapiq muskul talshıǵı qisqarganda miozin hám aktin sabaqları keltelenbey, biri ekinshisi ústinde ፆ sirganap baslaydı, aktin sabaqları miozin sabaqları arasına sirganib kiredi. Bul sabaqlardı sirganiwina sebep aktin menen miozin ortasindagi òz ara ximiyaliq tàsir Sa++ ionları qatnasiwinda baradı. Sabaqlardıń bir gruppasın ekinshi gruppasına tartıp beretuǵın uziga tán tisli dòngelek bar dep boljaw qilinadi. Qısqarıw tuwrisindaģi i signal qo'zg'algan membranadan miofibrillarga utiwi izbe izi bolatuǵın bir-neshe protsesslardan ibarat. Eń tiykarǵı rolni bul erda Sa++ ionları atqaradı. Tınısh halatda Sa++ ionlarınıń tiykarǵı muğdari muskul tolasinin sarkoplazmatik retikulumida saqlanadi. Bul har bir miofibrillani orap turatuǵın naychalar hám cisternalar berk sistemalardı payda etedi. Eger Sa++ ionları cisternalarda jaylaspastán sirttaa bolganinda bulshiq et talshıqları mudami qisqargan halatda bolar edi. Kòp orınlarda muskul kletkasin membranası talshiqtiñ ishine kirip shuqirlasadi - kòndeleñ naychalar payda etedi. T sistemanı payda etedi hám sirtqi ortalıq menen birlesedi. Kòndeleñ nayshalarga perpendikulyar jaylasqan nayshalar (bular bulshiq et talshıqlarına ) salıstırǵanda paralel jaylasqan - uzınına jaylasqan sistema - haqiyqiy sarkoplazmatik retikulem. Bul nayshalardiñ aqırında jaylasqan kóbiksheler kòndeleñ jaylasqan naychalar membranasına jaqqin; bular triadani payda etiedi. Uzınına jaylasqan naychalar kletka sirtqi ortalıģı menen baylanispaģan. Belgi bergende bulshıq et tolasiniñ membranasında háreket potensialı payda boladı, jáne bul kúndeleñ sistema membranası arqali kletka ishine tarqaladi hám uzınına jaylasqan naychalarda òtedi hám Sa++ ionların sarkoplazmatik retikulemdan miofibrillalar átirapına shiqaradi. Sa++ ionları tásirinde troponin belogi deformatsiyalanadi bunıń nátiyjesinde tropomiozin aktiv jaģdayga òtedi, aktin sabaqlarınıń - spiralini arasındaǵı shuqirliqqa túsedi. Miozin sabaqlarınıń kopirikleriniñ baslari aktin sabaqlarına birigedi, ATF bóleklenedi talshıqlar bir birewin ishine sirganip kiredi - muskul qisqaradi. Muskul qisqargannan keyin kalsiy nasosı jardeminde Sa++ ionları cisternalarǵa qaytariladi hám sonnan keyin muskul talshıqları bosasadi. Energiya deregi bolip ATF esaplanadi Sa++ ionlarınıń konsentraciyası baslanǵısh jaģdayģa kelmegenshe nasos Sa++ oinlarin cisternalarǵa kiritedi. Sonnan keyin miozin sabaqlarınıń baslari aktin sabaqlarınan ajraladi`. Skelet muskullarınıń qısqarıwında ATF 3 tiykarǵı protsesslarda qatnasadı :
1. Natriy hám kaliy nasosın islep turıwı ushın, membrananıń eki tárepinde Na hám K ionlarınıń konsentratsion gradientini saqla turıw ushın hám háreket potensialın payda etiw ushın.
2. Aktin hám miozin sabaqların sirģaliwi ushın.
3. Sa++ nasosın jumısı ushın.
Kontraktura. Bulshiq et talshıqlarınıń kúshli uzaq tarqalmaytuğin qısqarıwları. Bul tarqalmaytuģin statsionar qısqarıwlardıń qaytar halati. Bolinedi:tuwma hám òmir dawamında arttirilgan, qaytarilmas . Tuwma kontraktura - bulshıq et hám buwinlarin rawajlanbasliģinda ushraydı. Arttırilgani kelip shiğiw sebepleri har qıylı.
1. Reflektor-MAS eki periferik nervlerdi iskerligin aynıwı - awiriwdan qorģaniw aqibetinde.
2. Professional, bir gruppa muskullardıń uzaq waqt hám kòp ret qisqariliwi nátiyjesinde (etikduz, sheber hám x. k.)
3. Sharshaw nátiyjesinde.
4. Zaharlar menen ziyanlanģanda (qaytmas).
5. Temperatura asqanda (qaytmas).
6. Simpatik nerv sistemasın òte qozǵalıwında - momental qaytmas kontraktura - kòp adrenalin ajıralıw esabina, bulshıq etlerde zat almasiniwi buzi'ladı.
7. Koffein konsentraciya asqanda - bulshıq et talasin membranasına òtip, membranasın qozģaltpastan n Ca++ ionların retikulemdan shigiwin tamiynlep bulshıq etti qisqarttiradi.
8. Òlgennen keyin 3-4 saattan keyin óliktiñ qatiwii-beloklard i qaytarilmas ózgeriwi esabina.
Kontrakturada bulshıq et membranasın uzaq dawam etetuǵın lokal depolyarizatsiyasi gúzetiledi, tetanusdan farqi- tarqaliwshi háreket potensialınıń joqligi.
Muskul toqıması islep atirģan waqtta ol jaǵdayda issiliq payda boladı. G. Gelmgols hám V. YA. Danilevskiy kòrsetip beredi. Keyinirek A. Xill joqarı dárejede jaziwshi ásbaplar jaratılıwna muwapiq boldi. A. Xill issiliq payda boliwin eki tiykarǵı fazaǵa bòldi.
1. Baslanǵısh issiliq payda boliwi. Bul faza muskuldıń qozǵalıw waqtınan baslanıp, pútkil qısqarıw dawamında. Usini atap aytqanda bosasiw fazasında da dawam etedi. Bul faza ekinshige salıstırǵanda 1000 teńdey kelterek boladı.
2. Faza keshigiwshii eki tikleniw fazasındaǵı issiliq payda boliwi dep ataladı.
Birinshi faza baslanǵısh issiliqpayda boliwin bir neshe bolimge boliw
múmkin:
a) aktivatsiya issiligi;
b) kelteleniw issiligi;
v) bosasiw issiliģi.
Aktivatsiya issiligi belgi berilgennen - qisqarğansha issiliq ajraladi`.
Kelteleniw issiligi qısqarıw protsessiniñ ozinen kelip shiqadi.
Bosasiw issiligi - bulshiq et bosasqanda energiya ajralıp shiğadi; bul sol waqıtta ketetuǵın ximiya - bulshiq et qısqarıwına ketken energiya, bulshiq et bosasqan waqtinda issiliq formasında qayytaradi dep boljaw etiwinde.
Ekinshi faza - keshigiwshissiliq payda boliwi ATF reosintezin támiyinleytuǵın ximiyalıq protsesslarge baylanıslı.
Bulshiq ettıń jumısı hám kúshi. Kúshli tàsir berilgende bulshiq ettiń qısqarıw dárejesi onıń morfologiyalıq xam fiziologiyalıq ózgesheliklerine baylanıslı. Muskul kúshin olshew ushın ol kotere alatuǵın maksimal júk aniqlanadi. Mısalı iyttiñ jaq bulshiq etleri gewde salmaǵına salıstırǵanda 8, 3 teńdey artıq júkti kotere alıwı aniqlangan. Adam ayaq ushinda turıp qansha júk kòtere alıwına qarap baltır bulshiq etleriniñ kúshi haqqında oylasadı. Bulshiq et kúshi onıń kúndelang kismiga baylanıslı. Muskuldıń fiziologiyalıq kòndeleñ kesimi - bulshiq ettegı hàmme talshıqlar kòndeleñ kesiminiń jiyindisi. Fiziologiyalıq kòndeleñ kesim qansha úlken bolsa kúshi de sonsha úlken boladı.
Talshıqları uzınına jaylasqan bulshiq etlerdıń fiziologiyalıq kòmdeleñ kesimi geometriyalıq kòndeleñ kesimge teń. Talshıqları qiysiq ketken bulshiq etlerdıń fiziologiyalıq kùlreñ kesimi geometriyalıqtan artıq. Soniñ ushın bul bulshiq etlerdiñ fiziologiyalıq kúlreñ kesimi úlken, sol sebepli de kúshi artıq.
Bulshiq ettiñ jumısı ol kòtergen júktiń muskuldıń qısqarıw úlkenliginiñ kòneytpes imenen òlshenedi (kgm eki grsm). Bulshiq et koteretuğin júk penen ol atqaratuǵın jumıs ortasinda tómendegi baylanislar bar. Bulshiq et jùksiz qisqarsa, onıń atqaratuǵın sirtqi jumısı aldın kòneyedi de, soñra azayadı. Bulshiq et kotere almaytuǵın dárejede kútá úlken júk bolsa, bulshiq et jumısı nolǵeteń bolip.qaladi. Bul ortasha hadden tisqari awirliqlar nizami dep aytıladı.
Bulshiq ettiñ sharshawı. Bulshiq ettiñ jumıs qabiyletiniñ jumıs nátiyjesinde waqtinsha azayıwı hám dem alıstan keyin joğaliwi sharshaw dep aytıladı. Juk tiyelgen jalǵız muskulǵa ritmik elektr stimullar menen uzaq tásir etilse,sol bulshiq et qısqarıwlar amplitudasi nolge jetkenshe azayıp baradı. Usi tàrizde alınǵan iymek sıziq sharshaw iymek sızigi dep ataladı. Sharshawda qısqarıwlar amplitudasi azayadı, qısqarıwlardıń latent dáwiri uzayadi hám tásirot bosaģasi asadı, xronaksiya kobeyedi, yaǵnıy qo'zg'aluvchanliq pasayadi. Bul ózgerislerdiń hammesi muskul isley baslaǵannan keyin darriw jùz bermey, arada bir qayǵı-uwayım dáwir òtedi, áne sol dáwir dawamında qısqarıwlardıń amplitudasi artadı, muskuldıń qo'zg'aluvchanligi bir qayǵı-uwayım asadı, muskul ańsat soziliwshañ bolip qaladi. Bunday hallarda muskul tásiriniñ arnawlı bir ritmi hám kúshinde islewge iykemlesedi, yaǵniy «uyrenedi» dep aytadi. Koz qaras jáne de uzaq dawam etkende bulshiq et talshıqları sharshap koladi. Organizmden ajıratıp alınǵan bulshiq etke uzaq waqt tásir etilgende jumıs qabiyletiniñ tómenlewi eki tiykarǵı sebepke baylanıslı.
Bulshiq et islep turǵanda zat almasiwi taslandiqlari (sút kislotaları ) toplanadi, bular bulshiq et talshıqların jumıs qabiyletin pàseytiredi. Kaliy ionları talshıqlardan sirtqa shiģip, qo'zg'aliwshañ membrananıń háreket potensialların payda etiw (generatsiya) qabiyletin paseytiredi. Organizmden ajıratıp alınıp, Ringer eritpesine salınǵan bulshiq et toliq sharshaģansha uzaq tásir etilse, qısqarıwı tikleniwi ushın Ringer eritpesin almastırıwdıń òzi jetkilikli. Sharshawdiñ ekinshi sebebi sol bulshiq ettegi energiya zapaslariniñ azayıwı bolıp tabıladı. Jekkelengen bulshiq et uzaq islegende glikogen zapaslari keskin dárejede azayadı. Bunıń nátiyjesinde qısqarıw ushın zárúr bolgan ATF hám kreatininfosfattiñ resintez protsessleri buzi'ladı. Pútkil organizmde islep turǵan bulshiq etlerdiñ sharshaw sebepleri basqasha. Óytkeni organizmde bulshiq etlerdiñ úzliksiz qan alıp turıwında, bunıń menen aziq zatlar menen támiyinlenedi, zat almasiniw ónimleri de toplanbaydi. Organizmde nervden bulshiq etke qozģatiwshi impulslar kelip turadı. Nerv-muskul birlespesi-sinaps bulshiq et talshıqlarına qaraganda tezirek sharshaydi. Usi munasibet penen nervden bulshiq etke qozǵalıwlar òtpey qaliwi sebepli muskul uzaq islep saqlanadi. Pútkil organizmde nerv orayları jumıs waqtinda nerv bulshiq et birlespelerinen de ilgerirek sharshaydi. Adam qoliniñ bulshiq etleri sharshaģanda dem alıw waqtinda ekinshi qoli menen jumıs atqarılsa, júk kòteriwde sharshagan qol bulshiq etleriniñ jumıs qabiyleti tez tikleniwin birinshi ret I. M. Sechenov kòrsetip berdi (1903 y). Sharshaģan qol bulshiq etleriniń jumıs qàbiyleti háreket aktivliginiń basqa túrlerinde, mısalı, ayaqtiñ túrli bulshiq etleri islegende de tez tikleniwi múmkin. I. M. Sechenov bunday dem alıstı koplegenin tınısh turıwdan fariq qilip, aktiv dem alıw dep ataǵan edi. Sechenov bul faktlarga áwele nerv oraylarınıń sharshawın kòrsetiwshi ózine isenimli dep qaraģan edi. Isentiriw ústindegi tájiriybeler pútkil organizmdegi sharshaw protsessinin kelip shiģiwind a nerv orayları jaģdayiniñ ózgeriwi úlken rol oynawin kòrsetiwshi isenimli dálil bola aladı. Mısalı, tekserilip atirģan kisige kiyim-kenshekgine sebet kòterib turıpsan dep isentirilse,ol awir qadaq taslı sebetti uzaq kòterip tura aladı. Kiyim-kenshek sebetti kòterip turǵan adamǵa awir qadaq tas tutqazildi dep isentirilse, kerisinshe, ol tez sharshaydi. Laborotoriya sharayatında adam daǵı bulshiq ettıń sharshawı ushın ergografdan paydalanadı. Ezip alınǵan iymek sıziq ergogramma dep ataladı.
Bulshiq ettiń úzliksiz túrde zor berip islewi nátiyjesinde bulshiq et toqımasınıń massası kòbeyedi, bul bulshiq ettiń islep gipertrofiyalaniwi dep ataladı. Bulshiq et tolasiniñ protoplazma massası kòbeyip, talshıqlar juwanlasadi.
Bulshiq et islemese - átirapiyalaniwi múmkin, bul gipertrofiyalaniwğa qarsı hadiyse.Átirapiyada bulshiq et talshıqlarınıń diametri hám olardaǵı qisqariwshañ beloklar,glikogen, ATF hám qısqarıw iskerligi ushın áhmiyetli bolgan basqa zatlar mugdari keskin dárejede azayadı. Bulshiq et isley baslaǵanda átirapiya àste joğaladi.
Ókpe kesellik bulshiq etler adam organizminde ókpe kesellik bulshiq etler ishki organlar, tamırlar hám teride boladı. Gewek organlar : asqazan, ishek, as sìniriw jollari,gewek, òt qalta diywallarında ókpe keselilik bulshiq etlerdiñ kòbinese ritm menen bir qayǵı-uwayım aste qısqarıwı sol gewek organlar ishindegi suyıqlıqtıń jıljıp barıwın hám sirtqa shiģariliwin támiyinleydi. Ishek bulshiq etlerinıń peristaltik hám mayatnik soyaqli qısqarıwlarıda buǵan mısal bola aladı.
Ókpe keselilik bulshiq etleriniñ fiziologiyalıq ózgesheliklerine kiredi:
Plastikligi - òz keriliwshenligin òzgartirmey soziliwdan keyingi uzınlıǵına zor bermesten saqlay alıw qabiyleti. Bul eń áhmiyetli ózgesheliklerinen biri, skelet bulshiq etlerine salıstırǵanda ókpe kesellik bulshiq etlerdıń plastikligi joqari.
Qo'zg'aliwshañliģi hám qozǵalıwı. Skelet bulshiq etlerine qaraganda qo'zg'aliwshanliģi kemirek, olardıń tásirleniw bosaģasi artiģiraq, xronaksiyasi bolsa uziniraq. Háreket potensialınıń amplitudasi kishi (selet muskuliniki - 120 mv, ókpe kesellik bulshiq etiniñ - 60 mv), uzınlıǵı artıq 1-3 sekund dawam etedi, qozǵalıwdı tarqaliw tezligi tómen 2-10 sm/sekund, skelet bulshiq etlerine salıstırǵanda aste qo'zg'aladi.
Qisqariwshañliģi.Jasirin dáwiri skelet bulshiq etine salıstırǵanda, úlkenirek, qısqarıw dáwiri uzaģiraq, qisqarģannan keyin aste bosasadi.
Tonusi. Tınısh jağdayda bulshiq etler putkinley bosaspay, bir qatar tereñligin saqlap turadı -bul jağday tonus dep ataladı. Tonus bulshiq etke keletuǵın nerv impulslarina baylanıslı. Bul impulslar arqa miydiń motoneyronlarida payda boladı. Tonik talshıqlar skelet bulshiq etleriniñ tonuslariniñ kelip shiğiwinda da rol oynaydi. Ókpe keselilik bulshiq etleriniñ tonusi joqari boladı. Ókpe kesellik bulshiq etler qısqarıw jagdayinda turǵanı menen energiyanı kem sarplaydı.

Ha’mme fazalarinda qatnasadi. Donor qanin uyiwinan saqlap qaliw ushin ha’r tu’rli stabilizatorlar ja’rdeminde (misali natriy sitrat) Sa⁺⁺ ionlarin biriktiredi ha’m qan uyimaydi.

V ha’m VI faktorlar – proakselerin ha’m akselerin. Bullardi birgelikte – globullin – akseleratori (globullin-As) dep ataydi.. Bullar bir faktordi noaktiv ha’m aktiv formalari, sonin’ ushin V faktor termini isletiledi , VI – isletilmeydi. V faktor bawirda sintezlenedi, qan uyiwinin’ I ha’m II fazalarinda qatnasadi..