Joba: Quyash sistemasinin duzilisi

Tema: Jerdin formasi u'lkenligi ha'm ha'rekati.

Joba:

1. 
   Quyash sistemasinin duzilisi.
   
2. 
   Jersin du'zilisi ha'm olshemleri.
   
3. 
   3.Jerdin ishki duzilisi hamde ximiualiq qurami.
   
4. 
   Jer qabatini issiliq rejimi.
   

Quyash kosmostagi Jerge en jaqin juldiz.Ol sari kishi juldizlar qatarina kiredi. Quyash 70 procent vodorodtan ham 27 procent heliyden ibarat, juda qizig'an , jaqtiliq tarqatip turatug'in gaz tarizli shar.Quyashtin tig'izlig'i Jerden 4 marte kishi.Onin' orayinda basim 300 mlrd. Atmosferaga,temperatura bolsa 10 15 mln° C ga jetedi.Quyashtin orayindagi joqari basim ham temperatura yadro reakciyalirinin payda boliwina imkan beresi.Bunda vodorod geliyge aylanadi.
Quyashtin ishki duzilisi qatlam tarizli yamasa sfera tarizli duziliske iye.Quyash sistemasinda 9 planeta bar.Quyash atirapinda aylanatugin ham Quyashtan keletug'in jaqtiliqtin sawleleniwi menen korinetugin shar tarizli suwiq aspan deneleri planetalar dep ataladi.Ulken planetalar atirapinda aylanatugin kishi planetalar joldaslar dep ataladi.
Quyash sistemasindagi planetalar 2 gruppaga bo'linedi a) Jer gruppasindagi planetalar (Merkuriy,Venera,Jer,Mars) b) ulken planetalr( Yupiter,Saturn,Uran,Neptun,Pluton).

Jer – Quyash sistemasindag'i u'shinshi planeta. Ol Venera ham Mars planetalari aralig'inda jaylasqan.Jerden Quyashga sshekemgi araliq 149.6 mln km.Bul araliq astronomiyaliq birlik sipatinda qabil qiling'an.Jerdin orbita boylap ortasha ha'reket tezligi sekundina 29.8 kmdi quraydi.Jer orbitasinin uzinlig'i 940 mln.km. Jer oz og'i atirapinda 23,43 saatta bir ma'rte aylanip shig'adi.

Jer yadrodan , mantiyadan ha'm jer beti qabig'inan ibarat.Ha'zirgi magliwmatlarga qaraganda jerdin yadrosi metall bolekshelerdin bir biri menen uriliwi ha'm japisiwi na'tiyjasinde payda bolg'an. Jerdin quraminda jen'il gazlerden baslap awir metallarga shekem ushirasadi.Biraq jerdin qurami toliq uyrenilmegen Jerdin 5% in quraytug'in joqarg'i bolegi gana uyrenilgen.
F. N. Krasoovskiy mag'liwmatlari boyinsha Jerdin olshemleri tomendegishe: Ekvatorial radius yamasa ulken yarim oq – 6478,245 km;
Polyar radius yaki kishi yarim oq- 6356,863 km;
Ortasha radius-6371,110 km;
Polyar qisiqliq-1:298 yaki 213 m;
Meridian uzunligi-40075,696 km;
Jer betinin maydani-510083000km 2;
Jerdin kolemi – 1,083 x 10 12 km3.
Jer betinin 71% in okeanlar,29%in qurgaqliqlar quraydi.Jer betinde hazirgi waqitta tort oken bar Tinish, Atlantika, Hind, ham Arqa muz okeanlari.
Jer beti qarama -qarsi ( antipodal) du'ziliske iye. Qubla polyustagi qurgaqliqqa arqa polyustagi suwliq tuwri keledi, qubla yarim shardagi suwli jerlwrge arqa yarim shardagi qurg'aqliq tuwri keledi. Al batis yarim shardin u'lken bolegi suwli jerlerden ibarat.
Jerdin formasi qanday ekenligi ayyemnen ilimpazlardi qiziqtirip kelgen.Jerdin formasi jaziq, jalpaq, tegis, bortik, dongelek, shar tarizli degen pikirler waqittin otiwi menen aste – aqirinliq penen magliwmatlar jiynaliwi menen payda bola baslagan..
Jerdin formasi shar tarizli ekenligi eramizga shekemgi |V airde Aristotel tarepinen daliylellengen.Bul pikir XV|| asirge shekem ilimde juritilip keldi.
Ayyemgi ilimpazlar Jerdin shar tarizli ekenin tomendegi daliyiller arqai isbatlagan.-okeanda qurgaqliqqa jaqinlasip atirgan kemenin daslep tobesi son orta bolim, aqirinda tomeni korinip keledi.

• 
  Eger jer tegis formada bolganda kemenin barliq jeri birden korinip kelgen bolar edi;
  
• 
  Tawga jaqinlasip atirganimizda daslep taw ushi son taw etekleri korinedi;
  
• 
  Biyikke koterilgen sayin garizonttin keneyip bariwi;
  
• 
  Dunya boylap sayaxatlarda bir tarepke qarap ketip ekinshi tarepten keliwi;
  
• 
  Tan'nin' shig'istan baslanip keliwi. Eger jer tegis bolg'anda barliq jerde tan' birdey atatug'i n edi.
  

Hazirgi waqitta Jer formasinin bir neshe variantlari bar.Sebebi Jerdin formasi bul qandayda bir manide uliwmalasqan tusinik.Sonin ushin Jer formasinin bir neshe turi bar; SFEROID, ELLIPSOID, USH oqli ELLIPSOID GEOID.
Jer formasi ham ulkenligi ayriqsha geografiyaliq ahmiyetke iye.Ol tomendegishe koriniste boladi;

• 
  Jerdin shar forada ekenigi onin quyash nuri menen jaratilgan ham jratilmagan boeklerge boliniwine sebep boladi(tun ham kundiź) .Bul bolsa jerdin issiliq normasina tasir etedi
  
• 
  -geodeziyaliq kartografiyaliq ham gravimetriyaliq jumislar ushinellipsoidtin aniq olshemlerin biliw zaruz.
  
• 
  Jersin shar tarizli ekenligi onin aylaniwi menen birge Quyash nurlarinin tusetugin jerlerinde zonalliqtin qaliplesine sebep boladi;
  
• 
  Jer batinin isitiliwi ekvatordan polyuslar tarepke qaray kemeyip baradi.Bul bolsa issiliq bolistiriwinde ham klimatlarinda korinedi.Grekler ayyemde joqari ham tomengi geografiysliq kenliklerdin sharayatin bilmey turip tek gana shardin jaritiliw sharayatin tiykar etip Jerdi klimatlarga ajratgan.
  

Jer planeta sipatinda bir waqittin ozinde bir neshe hareketlrdi a'melge asiradi. Olardin en ahemiyetlileri tomendegiler:

• 
  Jerdin Quyash atirapinda aylaniwi;
  
• 
  Jerdin oz kosheri atirapinda aylaniwi;
  
• 
  Jer ay uliwma awirliq orayi atirapinda aylaniwi.
  

Jer Quyash atirapinda dongelek orbita boylap hareket etedi.Jer Quyash atirapin 365 kun 6 saat 9 minut 9 sekundda toliq aylanip shig'adi.Jerdin jilliq aylaniw hareketi(orbitasi) ellips formasina iye, ellipstin bir fokusinda Quyash turadi.Sonin yshin Quyash penen Jer ortasindagi araliq ozgerip turadi.Olar arasindagi en qisqa araliq ( perigelit) 3 yanvarda 147 mln.km.boladi. Olar arasindagi en uzun araliq ( afeliy) 5 iyunda 152 mln.km boladi.
Jerdin en sirtqi ham en qalin posti,jerge en jaqin faza bul magnitosferadir. Onin' fizikaliq qasiyetleri jer magnit maydanina ham bul maydannin kosmik zarralar ag'imi menen ozara tasirleniwine baylanisli.kosmik zonalar ham Jer suniyjoldaslari jardeminde alip barilgan tekseriwler natiyjesinde Jer hamiyshe Quyashtan keletugin korpuskulyar zarresheler agiminda turiwin korsetedi. Jer orbitasi jqininda bul zarralar agiminin tezligi 300 den 800 km/ s ga deyin jetedi. Quyash plazmasinda kushlengenligi ortasha 4,8 -10~3 a/ m ga ten magnit maydani bar. Jerdin geografiyaliq qabiginda juz beretugin fizikaliq, ximiyaliq, biologiyaliq, protsessler ushin zaruriy energiya manbayi yagniy quyashdan tarqalatugin elektromagnit nurlar.
Jer sirtina atmasfera arqali otedi.Atmasferarentgen ham gamma nurlardi jutipbiosferani zararli tasirlerden saqlaydi..
Jer tiykarinan bir neshe kontsentrik qabiqlardan ibarat bolip, onin zishligi sirtinan markazga qarap ashib baradi. Bul qabiqlar jiyindisi geosfera dep ataladi.geosfera oz nawbetinde atmosfera,gidrosfera,biosfera,hamde litosfera dep ataliwshi qatlamlardan turadi.Jerdin markaziy qismi yadro dep ataladi.
Litosfera qabigi turli jins ham minerallardi qurawshi fizik xassasi ham tarkibi menen pariq qiliwshi ayirim ximiyaliq birikpelerden yamasa sof ximiyaviy elementlerden ibarat.
Qalgan ximiyaliq elementler birgelikte jer qabatinin 0,5 % in quraydi.


Paydalanilgan adebiyatlar: A . Iskenderov, K. Uzakbaev.