|
3-Tema. Hujjetlerdiń turi hám xizmet jaziliwları boyinsha atamalar hám taripler.
Hújjetlestiriw - bul maǵlıwmattı materiallıq quralda anıqlaw, yaǵnıy hújjet jaratıw procesi. Eger bul process tártipke salınsa, rásmiy hújjetler payda boladı. Sol sebepli ofis jumıslarında " hújjetler" termini hám bul túsiniktiń tariypi standartlastırılǵan. "GOST R 51141-98. Jumıs júrgiziw hám arxivlaw. Atamalar hám tariypler (M., 1998. C. 2) " ǵa qarap, hújjetler " belgilengen qaǵıydalarǵa muwapıq hár qıylı ǵalaba xabar qurallarında maǵlıwmatlardı jazıp alıw" bolıp tabıladı. Óz gezeginde, hújjetlerdi rásmiylestiriw qaǵıydaları "hújjetler rejimin belgileytuǵın talaplar hám normalar" dep tariyplenedi. Hújjetlerdi rásmiylestiriw qaǵıydaları yamasa huqıqıy normalar menen belgilenedi yamasa dástúr tiykarında islep shıǵıladı.
Hújjetler tábiyǵıy tilde (bul halda tekstli hújjetler dúziledi) yamasa jasalma tillerde (elektron kompyuterler járdeminde maǵlıwmatlardı qayta islewdi támiyinleytuǵın kompyuter tasıwshılarındaǵı hújjetler) ámelge asırılıwı múmkin.
Informaciyanı materiallıq ortalıqta atap kórsetiw eń ápiwayı (ruchka, qálem hám basqalar) dan tartıp elektron qurallar menen juwmaqlanatuǵın arnawlı hújjet quralları járdeminde ámelge asırıladı. Ámeldegi qurallarǵa qarap, hújjetlestiriw usılları hám jaratılǵan hújjetler túrleri parıq etedi.
Ápiwayı qurallar qolda jazılǵan jazba hújjetler, súwretli hújjetler hám grafikalıq hújjetlerdi jaratıw ushın qollanıladı. Fotografiyalıq úskenelerden paydalanıwda fotografiyalıq hújjetler, plyonkalı úskeneler - plyonkalı hújjetler jaratıladı. Dawıs jazıw texnologiyası sizge fono (audio) hújjetlerdi, kompyuter texnologiyaları - qaǵazdaǵı hújjetlerdi, sonıń menen birge elektron hújjetlerdi jaratılıwına múmkinshilik beredi.
4-Tema.Shaxsiy quram hujjetleri hám hujjetlerdiń jumıs jónelisleri tipologiyası boyinsha atamalar hám táriypler.
Tipologiya - bul kóplegen ob'ektlerdiń uqsaslıqları hám ayırmashılıqların anıqlawǵa tiykarlanǵan izertlew usılı, bul halda - hújjetler, olardı anıqlaw usılların izlew, ayrıqshalıqlardıń turaqlı kombinatsiyası, ulıwmalastırılǵan, ideallastırılǵan model járdeminde gruppalaw. Tipologizatsiya procesi - abstrakciya arqalı zárúrli ózgeshelikti (yamasa bir neshe ayrıqshalıqlardı) anıqlaw, ajıratıw, yaǵnıy úyrenilip atırǵan ob'ektke tán bolǵan barlıq ayrıqshalıqlardıń haqıyqıy jıyındısınan intellektual abstraktlıq kelip shıǵadı. Tipologiyalastırıwdıń nátiyjesi - hújjettiń ayırım túrlerin tańlaw, olar rasında ámeldegi bolǵanlardı idealizatsiya islew bolıp tabıladı. Sol sebepli tipologiyalıq usıldı klassifikaciyası menen teńlestirip bolmaydı. Klassifikaciyalaw tártibi klassifikaciyalaw qásiyetlerinde belgilengen ayrıqshalıqlar hám munasábetler ob'ektke ob'ektiv túrde tán ekenligin shamalanadı. Tipologiyalıq usıl, klassifikaciyalardan ayrıqsha esaplanıw, dinamikalıq sistema dep atalatuǵın sistemalardı úyreniw ushın qollanıladı, olar rawajlanıw processinde qáliplesken úlginen individual burılıs variantlarına iye.
Avtorlıq huqıqınıń ob'ekti - shıǵarmalar, dramatik hám muzıkalıq-dramatik dóretpeler, ssenariylar, sonıń menen birge súwretshilik, arxitektura, xoreografik, muzıkalıq, fotografik, geografiyalıq, latın dóretpeleri (awdarmalar, maslastırıwlar, túsindirmeler, referatlar, juwmaqlar, túsindiriwler hám basqalar). ilim, ádebiyat hám kórkem óner dóretpelerin, materiallardı tańlaw yamasa tártipke salıw kózqarasınan dóretiwshilik jumıs nátiyjeleri bolǵan jıynaqlardı (entsiklopediyalar, antologiyalar, maǵlıwmatlar bazaları) hám basqa kompozitsion dóretpelerdi qayta islew. Avtorlıq huqıqı hár qanday ob'ektiv formada ámeldegi bolǵan baspa etilgen hám baspa etilmegen dóretpelerge salıstırǵanda qollanıladı:
• jazba (qol jazba, jazıw, muzıkalıq nota hám basqalar);
• awızsha (kópshilik aldında shıǵıw qılıw, jámiyetlik aldında shıǵıw qılıw);
• dawıslı yamasa videojazıw;
• súwret (súwret, eskiz, súwret, film, televizor, video yamasa foto ramka hám basqalar).
Shıǵarmanı jarıyalaw - bul avtordıń razılıǵı menen ámelge asırılǵan, bul shıǵarmanı birinshi ret onı baspa etiw, ǵalabalıq kórsetiw, ǵalabalıq atqarıw, efirge uzatıw yamasa basqa jol menen keń kópshilikke usınıs etedi.
Shıǵarmaǵa avtorlıq huqıqı onıń jaratılıwı sebepli payda boladı. Avtorlıq huqıqınıń payda bolıwı hám ámelge asırılıwı ushın shıǵarmanı dizimnen ótkeriw, basqa arnawlı dizayn yamasa hár qanday keńsepazlıqqa muwapıqlıq talap etilmeydi. Avtor óz shıǵarmasına salıstırǵanda jeke múlkke iye emes huqıqlarǵa iye:
• dóretpe avtorı dep tán alınıw huqıqı (avtorlıq huqıqı);
• shıǵarmanı avtordıń túp ataması, laqabı menen yamasa atın kórsetpesten paydalanıw yamasa onnan paydalanıwǵa ruxsat beriw huqıqı, yaǵnıy anonim tárizde (atamaǵa bolǵan huqıq);
• shıǵarmanı hár qanday formada baspa etiw yamasa baspa etiwge ruxsat beriw huqıqı (jarıyalaw huqıqı), sonday-aq eske alıw huqıqı;
• miynettiń atamasınıń, sonday-aq avtordıń abıroyı hám salawatına zıyan jetkeriwi múmkin bolǵan hár qanday buzılıwlardan yamasa basqa shegaranı buzıp kiriwlerden qorǵaw huqıqı (avtordıń abıraysın qorǵaw huqıqı).
Avtor óz shıǵarması menen baylanıslı túrde múlk huqıqına yamasa avtordıń shıǵarmanı isletiw boyınsha eksklyuziv huqıqına tiyisli bolıp, bul tómendegi huqıqtı ańlatadı:
• shıǵarmanı tákirarlaw (kóbeytiw huqıqı);
• dóretpe nusqaların hár qanday usılda tarqatıw: satıw, kireyge alıw hám t.b. (tarqatıw huqıqı);
• shıǵarmanı kópshilik aldında kórsetiw (ǵalabalıq kórsetiw huqıqı);
• shıǵarmanı kópshilikke jetkeriw (translyatsiya qılıw huqıqı);
• shıǵarmanı awdarmalaw (awdarmalaw huqıqı);
• jumıstı qayta qayta tiklew (qayta kórip shıǵıw huqıqı).
Avtorlıq huqıqı, atamaǵa bolǵan huqıq hám avtordıń abıraysın qorǵaw huqıqı sheksiz túrde qorǵaladı. Múlk huqıqı basqa shaxsqa yamasa shólkemge eksklyuziv huqıqlardı ótkeriw yamasa eksklyuziv huqıqlardı ótkeriw tuwrısındaǵı avtorlıq shártnamaları tiykarında ótkeriliwi múmkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
