1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

Hújjetlerdi úyreniwdiń Scientometric usılı

Hújjetlerdi úyreniwdiń ilimiy metrik usılı izertlewshilerdiń ushın qızıqlı múmkinshiliklerdi ashıp beredi, bul, birinshi náwbette, pánniń túrli tarmaqları hám ámeliy iskerlik tarawlarında uzaq múddetli aǵıslardıń dúzilisi hám intensivligin analiz qılıw hám de olardı bir-biri menen salıstırıw imkaniyatın beredi.

Hújjetler aǵımı pútin, maqseti jeri hám tili menen birge baspa etilgen. Jergilikli hám shet el, baspa etilgen hám baspa etilmegen, baslanǵısh hám ekilemshi hújjetlerdiń mikro-aǵısların ajıratıw múmkin.
Solay etip, aǵıs quramalı dúzilgen hám aǵımdaǵı hár bir hújjet joqarıda kórsetilgen ayrıqshalıqlarǵa kóre basqalar menen baylanısqan. Hújjetler arasındaǵı bul baylanıslar tarmaqlı aǵıs dúzilisin payda etedi. Hújjetler ortasındaǵı kóplegen baylanısıwlar arasında semantik (mazmunli) tiykarǵı - sistemanı quraytuǵın sıpatında ajıralıp turadı, onıń rawajlanıwı hújjetler aǵımınıń bir pútinligi hám maqsetke muwapıqlıǵın saqlawǵa múmkinshilik beredi.
Hújjetler aǵımınıń semantik dúzilisi - bul aǵıs elementleri - hújjetler ortasındaǵı mazmunlı semantikalıq baylanıslar hám ondaǵı temaǵa tiyisli hújjetlerdiń muǵdarlıq tarqalıwı. Hár bir jańa baspa etilgen hújjet aǵımdı bayıtıp, aldın baspadan shıǵarılǵan hújjetler ortasındaǵı semantikalıq baylanıslardı hám olardıń oqıwshılar ushın áhmiyetin ózgertiredi.
Usınıń sebebinen, semantik baylanısıwlar júdá dinamikalıq hám kóbinese basqalarǵa tásir etedi.
Aǵımnıń lingvistikalıq dúzilisi hújjetlerdi baspadan shıǵarıw tiline kóre qatnası hám rol qatnasın ańlatadı, bul málim bir mámlekette buǵan baylanıslıǵı izertlewler aktivligin tikkeley bolmaǵanlıǵın kórsetedi.
Aǵımnıń geografiyalıq dúzilisi - bul hújjetlerdi baspadan shıǵarıw aymaǵına qarap olardıń úlesi hám roli qatnası belgilenedi. Bir regionda baspadan shıǵarılǵan hújjetlerdiń muǵdarlıq úlesi, bul aymaqta arnawlı bir social yamasa ilimiy mashqalanıń rawajlanıwına qanshellilik úlken itibar beriliwin kórsetedi. Bul maǵlıwmatlardı analiz islew nátiyjesinde, bul region oqıwshıları ushın bul mashqalalardıń aktuallıǵın bahalaw múmkin.
Aǵımnıń baspa quramı - ol yamasa bul baspa toparınıń izertlew baǵdarın rawajlandırıwǵa qosqan úlesin kórsetetuǵın baspa etilgen jerge (baspa, baspa shólkemi) kóre ondaǵı hújjetlerdiń muǵdarlıq qatnası.
Turdiń dúzilisi-birdey túrdegi baspalardı (kitaplar, broshyuralar, tákirarlanıwshı hám seriallar, baspa etilmegen hám mashinada oqılatuǵın hújjetler) aǵımınıń bólek komponentlerine ajıratıw múmkin. Ádetiy strukturanı úyreniw aǵımdaǵı hár bir komponenttiń muǵdarlıq tarqalıwın (úlesin) anıqlawdı, sonıń menen birge, belgili waqıt ishinde onıń funktsional mánisin ornatıwdı óz ishine aladı.
Gáp sonda, málim bir tarawda hújjetlerdiń ayırım túrleriniń ústinligi onıń rawajlanıw intensivligine baylanıslı. Ilimiy bilimler rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında (paradigma) málim túrdegi hújjetler birinshi orınǵa shıǵadı. Mısalı, jańa ilimiy jónelis payda bolǵan dáwirde bul semantik gruppa hújjetleri aǵımında eń úlken úlesti udayı tákirarlanatuǵın baspalardaǵı maqalalar hám dawam etip atırǵan baspalar iye bolıwı anıqlandı. Bul avtorlar hám oqıwshılardıń mashqalaǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵınıń artıwı, materiallardı salıstırǵanda qısqa waqıt ishinde baspa etiw múmkinshiligi, sonıń menen birge, úlken baspa formaların, mısalı, monografiyalardı jaratıw hám baspa etiw ushın waqıt jetpesliginen kelip shıǵadı.
Bul ilimiy jónelistiń keyingi rawajlanıwı, bir tárepten, mashqalaǵa jámiyetshilik qızıǵıwshılıǵınıń bólekan tómenlewi menen, ekinshi tárepten, ulıwmalastırıw hám sistemalastırıwdı talap etetuǵın empirik bilimlerdiń úlken kóleminiń toplanıwı menen baylanıslı. Baspalardı baspa etiw natiyjeliligi tómenlewi menen, qaǵıyda jol menen de, analitik Shubina, olardıń mazmunınıń universallıǵı hám tiykarǵı tábiyaatı ósip barıp atır. Hújjetler aǵımı buǵan juwap maqalalar hám tákirarlanıwshı baspalar hám seriallardıń úlesin azaytadı jáne bul máseleni tereńirek ashıp beretuǵın monografiyalar payda boladı. Bul baǵdardaǵı keyingi háreket men toplap atırǵan sabaqlıqlar hám málimlemelerdiń payda bolıwı menen baylanıslı! hám qashannan berli ornatılǵan, sınaqtan ótken bilimler, bul ilimiy jámiyetshilikte gúman tuwdırmaydı, biraq usınıń menen birge) bul ilimiy jónelistiń "sóniwi", bul máselege ilimiy qızıǵıwshılıqtıń tómenlewi haqqında da gúwalıq beredi. Solay etip, hújjetler aǵımınıń tipik dúzilisin ilimiy metrik izertlew usı tarawdıń islamdaǵı mektep hám rawajlanıw tendentsiyaların xarakteristikalawǵa múmkinshilik beredi, atap aytqanda:
• onıń rawajlanıw intensivligi;
• arnawlı bir tarawlar hám mashqalalardıń aktuallıǵı;
• jańa jónelislerdiń payda bolıwı;
• bul tarmaqtıń basqa túrles tarmaqları menen múnásibetleriniń jaǵdayı;
• mámleketler, shólkemler, bólek jámáátler hám qánigelerdiń kórkem-óner hám mashqalalardıń rawajlanıwına qosqan úlesi.
Háreket - bul hújjetler aǵımınıń ámeldegi usılı. Ol turaqlı túrde muǵdarlıq kólemin, ósiw pátlerin, kiretuǵın elementlerdiń kórinislerin, túrlerin hám janrların, materiallıq tasıwshılardı ózgertiredi. Hújjetler aǵımınıń ósiw dinamikası aǵımnıń jıllıq kóleminiń waqıt ótiwi menen, ádette joqarıǵa qarap ózgeriwi tendentsiyası bolıp tabıladı. Hújjetler aǵımınıń ósiw tendentsiyaların úyreniwde birinshi tájiriybeler XX ásirdiń 60 -jıllarında júz bergen. Dúnya aǵımınıń eksponensial ósiw modeli usınıs etildi, bunda hújjetler aǵımı onıń kólemin tártipsiz emes, bálkim belgilengen naǵısqa muwapıq asırıwı anıqlandı.
Hár bir tarawda aǵıs kólemin eki ese asırıw dáwiri esaplap shıǵılǵan - bul hújjetlerdiń jıllıq kólemi eki ese arttı. Pán páninde bul baha kórkem-ónerinıń rawajlanıw tezliginiń kórsetkishi sıpatında qaraladı. Sol tiykarda tómendegiler ajıralıp turadı:
• jedel rawajlanıw tarmaqları (radioelektronika, avtomatıka, telemexanika, baylanıs);
• orta rawajlanıw pátleri tarmaqları (sanaat tarmaqları);
• 20 jıldan zıyat eki eselik dáwir menen aste rawajlanıp atırǵan tarmaqlar (tariyx, pedagogika, ádebiyattanıw ilimi hám basqalar);
• sónip baratırǵan kórkem-óner, bul jerde berilgen hújjetler kólemi kóbeymeydi, biraq azayadı (klassik tiller- latın, áyyemgi grek).
Aǵıslardı úyreniw ushın qızıqlı múmkinshiliklerdiń taǵı bir mısalı - kóshirip alınǵan úlgilerin analiz islew hám sol tiykarda házirde qollanılıp atırǵan informaciya derekleriniń jas quramın ólshew.
Sonı aytıw kerek, hár qanday ilimiy jumısta bul tarawda ilgeri islengen islerdiń ideyaları hám dálillerinen paydalanıladı. Ilimiy izertlewler ámeldegi maǵlıwmatlardı jańasha aytıwdı, yamasa olardıń jańa ideyaların tastıyıqlawdı, yamasa ilgeri aytılǵan pikirlerdi jáne de rawajlandırıwdı, yamasa bul pikirlerdiń tuwrılıǵın hám keltirilgen faktlardıń isenimliligin biykarlawdı názerde tutadı. Bul jaǵdaylardıń hár birinde ilimpazlar derlik mudamı ózlerinen aldınǵı, tap soǵan uqsas máselelerdi úyrengen jumıslarına qaradı. Bul ámeliyat bir ásir aldın payda bolǵan hám yarım ásirden kóbirek waqıt dawamında májburiy norma bolıp kelgen hám ilimiy baspanıń hújdanlılıǵı, kriteryası bolıp xızmet etedi.
Izertlewshilerdiń itibarın ol yamasa bul baspaǵa qanshellilik kóp tartsa hám sol sebepli olar oǵan qanshellilik tez -tez itibar qılsa, sonshelli saldamlı ilimiy áhmiyetke iye boladı. Kóp sanlı bibliografiyalıq málimlemelerdi úyreniw sonı kórsetdi, olar hújjetler ortasında tıǵız baylanısıwlar tarmaǵın quraydı. Hújjetlerdi birdey baspalarǵa siltemeler boyınsha gruppalaw, bul baylanıslar ámelge asıwı hám úyreniliwinen bir qansha aldın, eń uzaq temalar yamasa máseleler ortasındaǵı ishki baylanıslardı anıqlaw imkaniyatın beredi. Buǵan avtomatikalıq tárizde erisiledi, sebebi hár túrlı máselelerge arnalǵan ilimiy baspalardıń avtorları óz jumıslarınıń deregi dep esaplaǵan birdey hújjetke itibar beriwi múmkin. Solay etip, kóshirip alınǵanlardı analiz islew usılı pánniń izertlew iskerlik tarawı dúzilisin úyreniw hám ilimiy izertlewlerge qalıs ataq beriw ushın qımbatlı quralǵa aylandı.
Bunnan tısqarı, ol gónergen qaǵazlar boyınsha izertlewler ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Óshiwi - bul social hám tábiyǵıy hádiyseler haqqında kóbirek original, tolıq hám isenimli maǵlıwmatlarǵa iye bolǵan jańa hújjetler payda bolıwı sebepli waqıt ótiwi menen hújjetler mánisiniń joǵalıp ketiwiniń ob'ektiv procesi. Nátiyjede, tema boyınsha aldınǵı hújjetler óz baha qásiyetlerin ózgertiredi hám onsha aktiv qollanılmaydı. Texnikalıq kórkem-óner ushın hújjetler óshiwiniń sebebi - bul ob'ekt haqqındaǵı bilimlerdiń toplanıwı - bir neshe onlaǵan baspalardan alınǵan bilimler monografiyalarda, málimlemelerde, sabaqlıqlarda ulıwmalastırılǵanda boladı. Sociallıq pánler ushın tez óshiwiniń sebebi súwretlengen social hádiyselerdiń bar ekenligi sharayatınıń ózgeriwi, olardı úyreniw tárepleri, social jámiyettiń ózgeriwi dep esaplanadı.
Hújjetler aǵımınıń óshiwiniń eń jarqın ólshemli belgisi - bul oqıwshılar tárepinen qollanılıw chastotasınıń tómenlewi, bul olardıń keltiriliw chastotası menen ólshenedi. 1960 jılda R. Barton hám R. Kebler óshiwdiń tezligin ólshew ushın "óshiwdiń yarım ómiri" indikatorınan paydalanıwdı usınıs etti.
- baspa etilgen málim jıllardaǵı hújjetlerden paydalanıw chastotası eki ese azayatuǵın waqıt boldı.
Hújjetlerden paydalanıw chastotası olardıń kóshirip alınǵan dárejesine qarap belgilenedi. Kóshirip alınǵan derekler jıllarǵa bólistirilgennen keyin, anıqlanıwınsha, kóshirip alınǵanlar maksimal sanınan asqanınan keyin, avtordıń baspa etilgen sánesi, ol kórsetken derek sánelerinen ajıratıp turatuǵın waqıt aralıǵı artadı. Biraq intervaldıń uzınlıǵı asıwı menen baylanısıwlar sanı proporcional túrde azayadı.
Bul waqıt dáwiri, qaǵıyda jol menen de, tap sol mashqala menen shuǵıllanatuǵın basqa avtorlarǵa sáykes bolıp tabıladı. Bul maǵlıwmat qanshelli tez gónerip atırǵanlıǵın kórsetedi, sebebi eski dereklerge siltemeler sanınıń azayıwı olardıń bar ekenligi tuwrısında bilimlerdiń ózgermesligin, bul dereklerdiń ózgermesligin emes, bálkim olarǵa bolǵan qızıǵıwshılıqtıń joǵalıp ketiwin ańlatpaydı.
Kóshirip alınǵan chastotasına kóre, hújjetlerdiń yarım omiri eksperimental túrde esaplap shıǵılǵan bolıp, túrli bilim tarawlarındaǵı jurnal maqalaları aǵısların payda etgen: fizika - 4, 6 ; ximiyalıq texnologiya - 4, 8; mashinasazlıq - 5, 2; fiziologiya -7. 2; botanika - 10; matematika - 10, 5; geografiya - 15. Bul nomerler sonı kórsetedi, bul jastaǵı baspalar barlıq kóshirip alınǵanlardıń 50% ti quraydı