1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

19-Tema:Hújjetlerdi úyreniwdiń jámiyetlik, bibliografik hám basqa usillari
Reje:

Arnawlı sotsiologiyalıq izertlew usılları

Hújjetlerdi úyreniwdiń bibliografiyalıq usılı
Hújjetlerdi úyreniwdiń Scientometric usılı
Arnawlı sotsiologiyalıq izertlew usılları

Sotsiologiya - jámiyet haqqındaǵı pán, ol eki bólimnen - teoriyalıq sotsiologiya hám anıq sotsiologiyadan ibarat. Teoriyalıq sotsiologiya iri social sistemalardıń payda bolıwı, islewi, rawajlanıwı hám ózgeriwiniń eń ulıwma nizamlıqların úyrenedi. Konkret sotsiologiya bólek social hádiyselerdi hám, áwele, adamlardıń hár túrlı agregatların úyrenedi. Jeke social hádiyselerdiń hár túrliligi onıń bólek tarmaqları: pán sotsiologiyası, mádeniyat, ǵalabalıq kommunikatsiyalar, jámiyetshilik pikiri, basqarıw hám basqalardıń payda bolıwına alıp keldi.

Arnawlı sotsiologiyalıq izertlew usılları, qaǵıyda jol menen de, ǵalabalıq social hádiyselerdi úyreniw ushın qollanıladı. Hújjetlerge salıstırǵanda, sotsiologiyalıq usıllar tek qarıydarlardıń ayırım taypaları forması hám mazmunına múnásibetti úyreniw, málim waqıt aralıǵında olardıń chastotasın anıqlaw, hújjetlerdiń adamlardıń mentalitetine tásirin bıykarlaw kózqarasınan qollanıladı. Jámiyetshilik pikirin qáliplestiriw, sonıń menen birge, social strukturalar hám processlerge tásir hújjetleri (yamasa olardıń agregatlari) qásiyetlerin úyreniw kózqarasınan boladı.
Saylanǵan maǵlıwmat dereklerin anıqlaw maqsetinde ótkerilgen túrli gruppa oqıwshılarınıń kóplegen sorawnamaların da anıq sotsiologiyalıq izertlewlerge kirgiziw múmkin. Izertlew dawamında olar eń kóp qollanatuǵın hújjetler túrlerin, ónimli jurnallardı, baspaları úlken qızıǵıwshılıq kórsetken mámleketler, shólkemler, avtorlar gruppaların kórsetti. Bunday izertlewler nátiyjesinde hár túrlı baspadan shıǵarılǵan hám baspadan shıǵarılmagan hújjetlerden paydalanıw intensivligi anıqlandı.
Arnawlı sotsiologiyalıq izertlewler tóplanǵan materiallar menen tastıyıqlanıwı yamasa biykarlawı kerek bolǵan gipotezanı ilgeri jıljıtıwdan baslanadı.
Arnawlı sotsiologiyalıq izertlew usılları informaciya jıynaw usılları jáne onı analiz islew usıllarına bólinedi. Birinshileri arasında sorawdıń túrli formaları (ǵalabalıq sorawnamalar, intervyu, ekspert sorawları, baqlaw). Materialdı analiz islew usılları statistikalıq gruppalardı qollanıwdı, reytingni, ólshewdi, indekslewdi hám úyrenilip atırǵan hádiyseler ortasındaǵı muǵdarlıq múnásibetlerdi anıqlawdı óz ishine aladı.
Sonı este tutıw kerek, adamlar dus keletuǵın barlıq ayrıqshalıqlar olar ushın muǵdarlıq yamasa sapalı bolıp tabıladı. Izertlewshi kúndelikli turmısta muǵdarlıqqa iye bolmaǵan ayrıqshalıqlarǵa dus kelip, olardı ózi rawajlandırıwǵa háreket etedi. Muǵdarlıq anıqlıqtı ayrıqshalıqlarǵa bólewdiń bul jasalma operatsiyası muǵdarlıq dep ataladı. Bul procedura sizge haqıyqattan da sanın sanap bolmaytuǵın hádiyselerdi rásmiylestiriwge hám nátiyjede naǵıslardı ornatıwǵa múmkinshilik beredi.
Baqlaw anıq sotsiologiyalıq izertlewdiń eń zárúrli usıllarınan biri bolıp tabıladı. Baqlaw waqtında olar izertlewshige tásir etpesten, ob'ekt haqqında bilim alıwǵa háreket etedi. Bul usıldıń tiykarǵı abzallıǵı sonda, izertlewshi úyrenilip atırǵan hádiyse menen ózi baylanısta bolıp, barlıq aralıqlardı shetlep ótedi. Ápiwayı baqlaw eki variantta qollanıladı - atız gúzetiwi hám laboratoriya. Birinshi halda, ol baqlaw ushın tábiyǵıy sharayatta, ekinshisinde - jasalma sharayatta ámelge asırıladı.
Baqlaw, álbette, rejege muwapıq ámelge asırıladı. Baqlawda tolıq hádiyse haqqında tuwrı juwmaq shıǵarıw, yaǵnıy múmkinshiliklerdi támiyinlew ushın ob'ekt yamasa ob'ektler sanın anıqlaw zárúrli áhmiyetke iye. Bul termin baqlaw ob'ektin onıń hár túrliliginde usınıw zárúr ekenligin sáwlelendiredi. Bul pútinlik ideyasın óz bólegine qaytarıw, qayta tiklew qábiletiniń ólshewi yamasa bul bólekti óz ishine alǵan bir bólekke bolǵan pikirdi keńeytiw qábiletiniń ólshemi bolıp tabıladı. Mısalı, eger biz jaslardıń kitap oqıwın gúzetetuǵın bolsaq, joqarı dárejesine erisiw ushın bólek gruppalardı oqıwımız kerek (yaǵnıy úlgi alıw), bul gruppalar jámiyette qanday protsentte kórinetuǵın boladı (ulıwma xalıq).
Soraw ótkeriwde maǵlıwmat deregi shaxs esaplanadı. Izertlewshi kerekli maǵlıwmatlardı adam menen sóylesiw (intervyu) arqalı yamasa oǵan anketadaǵı sorawlardı usınıw arqalı alıwı múmkin.
Sáwbet usılı hár túrlı iskerlik tarawlarında hám adamlardıń haqıyqatlıqtıń túrli hádiyselerine múnásibetin úyreniw ushın, sonday-aq hújjetli izertlewlerde keń qollanıladı. Dáslep, bul usıldıń basında, bul qatań rejesiz sáwbet ("erkin" dep atalǵan sáwbet) edi. Biraq áste "standartlastırılǵan" intervyular aldınan belgilengen joybar tiykarında sáwbetler zárúrli áhmiyetke iye bola basladı. Bul izertlewshilerdiń túrli respondentler qatnasqan intervyulardıń salıstırma nátiyjelerin alıw qálewi menen anıqlama berildi. Biraq, standartlastırılǵan intervyularda shaxstıń ayrıqsha qásiyetleri tolıq esapqa alınbaydı hám endi tek sáwbetlerdiń ulıwma rejesin saqlap, erkin intervyularǵa qızıǵıwshılıqtı kusheytip atır.
Standartlastırılǵan intervyu puqta oylanǵan dúziliske iye bolıp, ol bir sorawdan ekinshisine logikalıq jaqtan rawajlanadı. Sáwbet programmasındaǵı sorawlar ishki dinamikaǵa ıye bolıwı hám bir-biri menen baylanıslı bolıwı kerek.
Sáwbet derlik mudamı óz-ara gúzetiw menen baylanıslı: intervyu beretuǵın respondentten joqarı hám respondent ózinen joqarı. Tiykarınan, respondenttiń juwapları tek ǵana onıń intellektual iskerligi, bálkim ózin baqlaw, ózin-ózi bahalaw nátiyjesi bolıp tabıladı hám izertlewshi úyreniwi kerek bolǵan hádiyseler hám bahalaw kriteryalarınıń jeke analizine tiykarlanǵan. Intervyu programmasına tán bolǵan ishki sistema sebepli materialdı málim bir formada ulıwmalastırıw múmkin.
Sáwbettiń abzallıǵı sonda, respondenttiń mádeniyatı dárejesin, onıń intonaciya yamasa júz ańlatpaları menen kórsetilgen sorawǵa múnásibetin esapqa alıw, sorawlar tekstin maslasıwshı tárizde ózgertiw, respondenttiń shaxsın esapqa alıw hám aldınǵı juwaplardıń mazmunı, qosımsha, anıqlawshı, qadaǵalawshı, anıqlawshı sorawlar beredi. Biraq usıldıń individual qásiyetlerinen kelip shıǵıp, kóp adamlar menen intervyu alıwdıń ılajı joq.
Sáwbet usılı tiykarınan kórkem ádebiyat oqıw hám oqıwǵa qızıǵıwshılıqtı úyreniwde qollanılǵan. Basqa usıllardan ayrıqsha esaplanıw, bul oqıw procesiniń tereń jıldamların hám oqıwshınıń jeke qásiyetlerin, oqıwshınıń kitaplarǵa bolǵan múnásibetin, informaciya mútajliklerin qáliplestiriwdi anıqlawǵa múmkinshilik berdi.
Anketa hám sáwbettiń abzallıqları hám kemshilikleri bar. Artıqmashılıqlar sonnan ibarat, sorawnamanıń bahası bir qansha tómen hám sáwbetlestiń ózligi sebepli onıń juwaplarında aljasıq joq. Kemshilikleri - juwap beriwden qashqanlardıń kópligi hám individual juwaplardıń uyqas kelmewi sebebin anıqlawdıń ılajı joq ekenligi sebepli respondenttiń shın júrektenlik hám xabarlılıq dárejesin ornatıw.
Bul usıldan paydalanǵande anketalar dizayni júdá zárúrli. Solay etip, anketanı islep shıǵıwda tómendegi qaǵıydalarǵa ámel qılıw kerek. Anketanıń mazmunı jazılıwı kerek. Izertlew teması hám maqsetlerine boysınadı. Onıń ushın anketa sorawlarınıń hár biri izertlew wazıypaları menen baylanıslı bolıwı kerek. Anketa tili ápiwayı, gazeta klişesi hám stereotipli sóz dizbeklerden erkin bolıwı kerek. Sorawlar izbe -izligi sonday dúzilisi kerek, sorawnamanı toltırıwdıń pútkil dáwiri dawamında respondent oǵan qızıǵıwshılıqtı saqlasın. "Máslahátler"di dúziwde respondentke psixologiyalıq basım ótkermeslik kerek. Respondent soraw dawamında kóp waqtın alatuǵın quramalı wazıypalardı orınlamawı kerek. Anketa waqıt sınaǵınan ótken hám sáwbet ótkerilgen orınnan kelip shıǵıp sharayatlardı esapqa alǵan halda dúzilgen bolıwı kerek.
Anketalar menen baylanıslı tiykarǵı máselelerden biri bul sorawnamalardı qaytarıw bolıp tabıladı. Anketalardıń qaytarılıwın asırıw ushın bir qatar sharalar qollanıladı. Mısalı, oqıwshıǵa jeke itibar. Málim bir roldi anketanıń maqsetlerin túsindiriw oynaydı. Anketanıń qaytarǵanlarınıń quramı bunnan da áhmiyetlilew. Sotsiologiyalıq izertlewler sonı kórsetedi, eń aktivler ǵarrılar bolıp tabıladı jáne bul nátiyjelerdi esaplawǵa sezilerli tásir etedi, súwretti buzadı.
Soraw materialları qolda yamasa mashinada qayta islew ushın shifrlanǵan, erkin formadaǵı juwaplar bolsa kontent analizinen ótkeriledi de keyinirek statistikalıq qayta islew ushın shifrlanadı.
Shólkem, ilimpazlar, mádeniyat, siyasattiń mámleket basqarıwı sistemasındaǵı ornı, ekonomika, siyasat, jámiyettiiń socialliq ómiri, iskerliginiń áhmiyeti, hújjetlerdi qáliplesiw waqtı hám ornı kelip shıǵıwın bahalaw kriteryaları esaplanadı.
Hújjetlerde sáwlelendirilgen waqıyalar, hádiyseler, ob'ektler hám faktlardıń áhmiyeti, hújjetlerde belgilengen maǵlıwmatlardıń mánisi, onıń basqa hújjetlerde tákirarlanıwı, hújjette mólsherlengen maqset hám hár túrliligi menen mazmunın bahalaw kriteryaları dep ataw múmkin.
Hújjettiń sırtqı qásiyetlerin bahalaw kriteryalarına tekstti uzatıw qásiyetleri, informaciya tasıwshınıń materiallıq tiykarı, onıń fizikalıq jaǵdayı hám informaciyanı uzatıw usılı kiredi. Bunnan tısqarı, hár bir hújjetler toparı óz bahalaw kriteryalarına iye: pán, texnika, islep shıǵarıw rawajlanıwı ushın informaciyanıń áhmiyeti, wazıypalardıń jańalıǵı hám usınıs etilgen sheshimler, avtorlıq ústinligi, ekonomikalıq nátiyjelililik, social áhmiyetke iye, prezentaciyanıń tolıqlıǵı hám basqalar.