1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

Terminologiyalıq analiz usılı
Terminologiyalıq analiz usılı dáslep filologiyada payda bolǵan, biraq waqıt ótiwi menen ol logika, semantika texnikası menen bayıdı hám kóplegen ilimiy tarawlarda tabıslı qollanıla basladı. Bunnan tısqarı, onı hár bir fanda qollanıwı ayrıqsha ózgesheliklerge iye. Bul usıl hújjettanıwında hújjet tekstin úyreniwde keń tarqalǵan.
Túsinik - zat hám hádiyselerdiń ob'ektiv zárúrligin sóz benen bekkemlengen kórinisi bolıp tabıladı. Túsinikler sóz benen ańlatpalanadı. Bul túsinikti ob'ekt yamasa hádiyse menen baylanıstıratuǵın sózler. Bul baylanıs sózdiń mánisi arqalı ámelge asırıladı. Kontseptsiyaǵa baylanıslı ol yaki bul qanday bir tusinikti kórsetetuǵın mánis.
Túsiniklerdiń qáliplesiwi - biliw, predmet tarayın izertlew, onıń rawajlanıw nizamlıqları hám tendentsiyaların úyreniw nátiyjesi bolıp tabıladı. Hár qanday túsinik - bul abstraktlıq - úyrenilip atırǵan ob'ektler hám hádiyselerdiń bir qatar qásiyetlerinen psixikalıq, abstraktlıq, olar áhmiyetsiz bolıp, olardıń eń zárúrli táreplerin ajıratıp, ob'ektler hám hádiyselerdiń mánisin ashıp beredi. Túsinikler turaqlı emes, olar mudamı ózgerip turadı. Tema maydanın túsinip tereńleskende, túsinikler rawajlanadı, eski túsinikler rawajlanadı, jańa túsinikler payda boladı, geypara túsinikler haqıyqatlıq mazmunın jeterli dárejede sáwlelendiriwdi toqtatadı hám kem qollanılatuǵınlar qatlamına kiredi. Solay etip, pánniń rawajlanıwı menen túsinikler haqıyqatlıqqa jaqınlasadı.
Ilimiy túsinikler arnawlı sózler - atamalar menen belgilenedi. Terminler ilimiy tildiń tiykarın quraydı. Termin - bul málim bir ilimiy yamasa arnawlı túsinik berilgen sóz yamasa turaqlı sóz dizbegi. Bul termin ápiwayı sóz sıyaqlı kontseptsiyanı atamaydı, biraq túsinik oǵan biriktirilgen terminge tiyisli. Bul ayırmashılıqta, málim bir tarawdaǵı ilimpazlar hám qánigeler neni túsiniw kerekligin, ol yamasa bul terminge qanday kontseptsiyanı kirgiziw kerekligi tuwrısında kelisip alıwınan kelip shıqqan halda, terminniń málim shártliligi bar. Bunnan kelip shıǵadı, termin menen belgilengen kontseptsiyanıń mazmunın tek tariypi arqalı túsiniw múmkin - qısqa logikalıq tariyp zárúrli zattı belgileydi.
Ob'ekttiń ayrıqsha qásiyetleri yamasa túsiniktiń mánisi, yaǵnıy quramı hám shegaraları.
Shártler bir qatar ayrıqshalıqlarǵa ıye bolıwı kerek:
• izbe-izlik - termin mudamı berilgen pán tarawınıń basqa atamaları menen baylanıslı bolıwı kerek;
• atamalar óz tariypine ıye bolıwı kerek;
• monosemikalıq - bir pán tarawı, bir ilimiy pán sheńberindegi mánisti birdey túsindiriw;
• ańlatpanıń joq ekenligi hám metidikalıq-stilistik biytáreplilik.
Biraq hár qanday pánniń terminologiyalıq sisteması úlken dinamizm menen ajralıp turadı. Jańa atamalar payda bolıwınıń aktiv procesi. Olardıń muǵdarlıq jıynalısı dawam etpekte. Kontseptual apparattı tupten qayta qurıw ámelge asırılıp atır, bul ilgeri ierarxiyada onsha joqarı bolmaǵan jaylardıń rawajlanıwı menen baylanıslı. Ilgeri kem qollanılǵan hám áhmiyetsiz kólemge iye bolǵan kontseptsiyanıń mánisi social sharayat ózgeriwi múnásibeti menen ólshep bolmaytuǵın dárejede keńeyiwi múmkin.
Terminologiya tarmaǵına atamalardıń qısqartpası da kiredi - túp sóz dizbegine kiritilgen sózlerdiń bas háripleri yamasa baslanǵısh dawısları atlarınan yamasa sózlerdiń kesilgen bólimlerinen payda bolǵan sózler. Sońǵı payıtlarda qısqartpalar sanı sezilerli dárejede astı, bul terminologiya sistemasınıń rawajlanıwınan derek beredi.
Terminologiya ámeliyatında, eskisin saqlap qalǵan halda, jańa mániske ıye bolıw ádetiy halat emes. Polisemiya termini eki túrli. Bir tárepten, bul temaǵa tereńirek qarawdı sáwlelendiredi. Basqa tárepten, bul túsinik erroziyasına hám termin mánisiniń aynıwına alıp keledi.
Terminlerdiń sinonimi de bar - birdey túsinikti bir neshe atamalar menen belgilew. Qánigeler jalǵan jóneltirilgen atamalardı anıqlaydı-olar ataǵan túsiniklerdiń mánisine qarsı bolǵan atamalar boladı.
Hár qanday pánniń atamalar sistemasına tiyisli pánler kúshli tásir kórsetedi. Terminologiyalıq aǵımı sezilerli dárejede asıp barıp atır, bul pánlerdiń integraciyalaıwınıń zamanagóy tendentsiyasına tolıq sáykes keledi. Túrli terminologiyalıq sistemalar atamalarınıń óz-ara kirip barıwı ob'ektiv process bolıp tabıladı.
Terminologiyalıq izertlewler eń zárúrli tarawlardan birine aylandı. Túrli ilimiy tekstlerde kontseptual apparat hár túrlı dárejede islep shıǵılǵan hám pánniń rawajlanıw dárejesiniń ayrıqsha kórsetkishi bolıp tabıladı. Kontseptual apparattaǵı keshigiw pándi aldınǵa jılısıwı ushın saldamlı tosıq bolıp tabıladı.
Sózlerdiń ishki forması, solay eken, terminniń ózi, birinshi náwbette, zat hám hádiyselerdi atawdıń dáslepki dáwirinde kórinetuǵın bolǵanlıǵı sebepli, tariyxta olardıń genezisin esapqa alǵan halda atamalardı analiz etiwge tábiyǵıy mútajlik payda boladı. Terminologiyalıq analiz zamanagóy terminlerdiń kelip shıǵıwı hám rawajlanıw tariyxın úyrenip, olardıń mánisi hám semantik mánisin ashıwǵa, atamalardıń óz-ara tásirin ashıp beriwge, olardıń hár birewiniń kontseptual apparattaǵı tiyisli atamalardıń ornın anıqlawǵa hám gruppalardı ajıratıwǵa múmkinshilik beredi.
Terminlerdi analiz islew óz-ara baylanıslı tórt basqıshtan ibarat.
Birinshi basqısh - izertlewshini qızıqtırǵan tematikalıq gruppanı quraytuǵın atamalardı maqsetli úyreniw (birinshi jaqınlasıwda). Bul atamalardı hám olarǵa sáykes keletuǵın túsiniklerdi anıqlawdan, tiykarǵı (tiykarǵı) termin hám oǵan boysınatuǵın atamalardı ajıratıp kórsetiwden ibarat. Ekinshisin olardan paydalanıw ámeliyatında payda bolǵan baylanısta kórsetiw zárúrli bolıp tabıladı. Bul baslanǵısh basqıshta, individual túsindirmeler, geypara atamalar hám olardıń tariypleriniń uǵımsızlıǵı yamasa logikasızlıǵı haqqındaǵı shamalar payda boladı. Barlıq gúmanlar esapqa alınadı. Zamanagóy atamalar hám olardıń tariyplerin anıqlaw ushın olar izertlew temasındaǵı ádebiyatlardan, túrli terminologiyalıq sózlikler hám málimlemelerden, túsindiriwlerden, dóretpelerinen paydalanadı. Shártler kartalarǵa jazılǵan.
Ekinshi basqısh etimologiyalıq analizdi óz ishine aladı, onıń maqseti terminge aylanǵan sózdiń (yamasa sóz birikpesiniń) túp mánisin anıqlaw bolıp tabıladı. Bul termin tiykarında jaratılǵan sóz, onıń tiykarǵı deregi bolıp xızmet etken lingvistikalıq ortalıqta kórip shıǵıladı.
Úshinshi basqısh - pán terminologiyası tarmaǵına kirgen waqıttan baslap atamalardaǵı ózgerisler hám olar sáwlelendirgen túsiniklerdi úyreniw pán sheńberindegi túsiniklerdiń qáliplesiwi, rawajlanıwı procesin úyreniw.
Terminge aylanıp, sóz terminologiyalıq sistemanıń bir bólegine aylanadı jáne onıń ishinde basqa atamalar menen bir qatarda evolyutsiyadan ótedi; olarǵa tásir etedi. Arnawlı bir terminde belgilengen túsinik tap sol tárizde rawajlanadı. Bul sonı ańlatadı, termindi tolıq sistemanıń rawajlanıw nizamlıqların esapqa alǵan halda, onıń barlıq baylanısları hám dáldalshılıǵında úyreniw zárúr. Bul jantasıw kontekstual analiz dep ataladı. Bul izertlewshiden túrli waqıtlarda jazılǵan tekstlerde terminniń qollanıw mánisin anıqlap alıw, arnawlı bir dóretpe tilinde onıń ayrıqsha mánisin túsiniw, tekstlerdiń semantikalıq hám emotsional ekspressivligine itibar beriwdi talap etedi.
Tórtinshi basqıshta izertlewshi taǵı óz termin sistemasına qaytadı, aldınǵı basqıshlarda alınǵan jańa materiallardı esapqa alǵan halda onıń quramın anıqlaydı, hár bir túsinikke anıq formulalar beredi.
Terminologiya sistemasın normallastırıw, anıq birdey túsinik hám atamalar sistemasın ornatatuǵın jáne onıń turaqlılıǵın támiyinleytuǵın terminologiyanı tártipke salıwǵa úles qosatuǵın terminologiyalıq sózlikler járdeminde sheshiledi.
Standartlastırıw, terminologiyalıq islerdiń sapa tárepinen jańa baǵdarı, paydalanıw atamaların tańlaw, olardı qáliplestiriw hám tariyplewge úlken tásir kórsetti. Sońǵı on jıllıqlar dawamında bir neshe terminologiyalıq standartlar islep shıǵılǵan hám ámel qılıp atır, sonday-aq, barlıq túrdegi hújjetlerde, oqıw hám málimlemelerde qollanılıwı kerek bolǵan shártler. Terminler sistemasın standartlastırıw hár bir anıq tarawda terminlerden paydalanıwdıń birligine erisiwge qaratılǵan.