|
Hújjetlerdi úyreniwdiń sistemalı usılları
Zamanagóy pánde sistemalı usıllardıń metodikalıq-stilistik ayrıqshalıǵı izertlewdi ob'ekttiń bir pútinligin jáne onı támiyinleytuǵın mexanizmlerdi ashıp beriwge, quramalı ob'ekttiń hár túrlı túrdegi baylanıslılıqlardı anıqlawǵa hám olardı birden-bir teoriyalıq súwretlemelerdi birlestiriwge jóneltiredi. Hújjetli izertlewler taawındaǵı sistema analiziniń tiykarǵı metoikalıq-stilistik forması - bul hújjettiń qásiyetlerin, onıń strukturalıq elementlerin, olardıń qáliplesiwine tásir etiwshi faktorlardı úyreniw hám sol tiykarda hújjettiń buwınları hám basqa barlıq baylanıslar hám munasábetlerdiń háreketi, múnásibetleri kompleksin anıqlaw menen baylanıslı. Solay etip, usıl hár qanday sistema ob'ektiniń qásiyetlerin tabıwǵa járdem beredi, sonday-aq hújjet, tiykarǵı qarama-qarsılıq, onıń ózin rawajlandırıw, ózin-ózi háreket islew, ózin-ózi shólkemlestiriw ishki impulslardı túsiniwdi payda etedi.
Hújjetti sistemalı jantasıw pozitsiyasınan úyreniw, birinshi náwbette, hújjettiń elementar quramın jáne onıń dúzilisin shólkemlestiriwdi óz ishine aladı. Ol izbe -iz, bir qatar qaǵıydalar tiykarında ámelge asırıladı. Birinshi qaǵıydada aytılǵan: hár qanday ob'ektti (sonday-aq hújjetti) ápiwayı strukturalıq bólimlerge ajıratıw arqalı tańlap alıw hám izbe-iz dıqqat penen bólimlerge ajıratıp úyreniw - analiz. Tolıq strukturalıq bólimlerge ajıratıw, úyrenilip atırǵan ob'ekttiń dúzilisin, onıń dúzilisin ashıp beredi, zárúrlin áhmiyetsizlerinen ajıratıwǵa, kompleksti bolsa ápiwayılastırıwǵa múmkinshilik beredi. Úyrenilgen komponentlerdiń birden-bir izbe-iz pútinlikke qosılıwı olardı birlestiriw principi menen tanısıw hám sol arqalı hádiyseniń málim bir tereńligine (sintezine) kirisiw imkaniyatın beredi.
Ekinshi qaǵıyda birinshisin quramalılastıradı hám tolıqtıradı: hár qanday ob'ekt, sonday-aq hújjetti psixikalıq tárepten onıń strukturalıq bólimlerine ajıratıw múmkin, biraq birme-bir emes, bálkim bir neshege bólinedi. Hár bir tiykarǵı úyrenilip atırǵan ob'ekt strukturalarınan birewin, olardıń óz-ara birigiwi bolsa ob'ekttiń bir pútinlik dúzilisin quraydı. Hújjet quramalı struktura sıpatında kóplegen strukturalardı óz ishine aladı. Hár bir struktura kózqarasınan qarasaq, biz bul haqqında túp tiykarınan basqasha maǵlıwmatqa iye bolamız.
Úshinshi qaǵıyda; joqarıda aytıp ótilgenlerge qosımsha túrde, tómendegilerdi qosadı: ob'ekttegi hár bir element hár bir strukturada ayrıqsha funktsiyanı atqaradı hám oǵan ishki maslastırılǵan bolıwı kerek. Bir elementti biz kórip shıǵıp atırǵan strukturalarǵa qarap túrli funktsiyalardı orınlawı múmkin.
Hár qanday ob'ekt, tórtinshi qaǵıydaǵa kóre, bir tolıq sıpatında qaralıwı múmkin - sırtqı ortalıqta isleytuǵın hám usı waqıtta onnan ajıratılǵan Sistema bolıp tabıladı. Izertlewshiniń wazıypası - analitik jumıstı juwmaqlaw, keyininen ob'ektti bir pútin, tolıq sıpatında, óz-ara baylanıslı bolǵan barlıq partiyalar hám processlerdiń birligi sıpatında qayta islep shıǵarıw.
Hújjettiń payda bolıw sebeplerin úyreniw mashqalasın qáliplestiriw, birinshi náwbette, mazmun faktları hám hújjetti jaratıwshı strukturalarda júz berip atırǵan processler ortasındaǵı munasábetti ornatıwǵa urınıw menen baylanıslı. Bul xabar kimge, kimge hám ne ushın beriledi degen sorawlarǵa juwap beriw tuwralı. Xabar mazmunı, onıń individual qásiyetleri hám avtordıń niyetleri ortasında málim baylanıslılıq bar. Soraw, bul baylanıstıń tábiyaatı ne, yaǵnıy qanday jaǵdaylar hám processlerdiń belgileri, avtordıń qanday maqseti hám niyetleri úyrenilip atırǵan hújjetler tekstleriniń ayrıqsha qásiyetlerin kóremiz. Kommunikatordıń (avtordıń) ishki qásiyetleri jáne bul ózgesheligi kórinetuǵın bolıwı sırtqı kórinisler yamasa sózler ortasında baylanıstı ornatıw ob'ekttiń ayırım jaǵdaylarınıń ayırım awızsha kórsetkishlerinde anıqlawǵa járdem beredi.
Sistemalı genetikalıq jantasıw - bul social hádiyseler hám processlerdiń kelip shıǵıwı, rawajlanıwın analiz etiw tiykarında úyreniw usılı. Hújjetlerdi úyreniwge kelsek, bul jantasıw, olardıń hár birin anıq tariyxıy sharayatta kórip shıǵılǵanda, tuwrı túsiniw hám qádirlew múmkinligin aytıp otedi.
Izertlewdiń májburiy baslanǵısh noqatı - bul hújjet jaratılǵan social hám materiallıq ortalıqtı analiz qılıw, sebebi ol túrli dáwirlerde sheshiliwi kerek bolǵan wazıypalarǵa qarap ózgeredi.
Quramı, forması, materiallıq tasıwshıları, anıqlaw usılları, hújjetler usılı hám analiz tariyxtıń ulıwma nızamlıqlarında, ayrıqsha jaǵdaylardı da túsinip, tiyisli tariyxıy qásiyetlerine kirisiwdi názerde tutadı.
Bul túsinik deregi - avtordıń ózligin úyreniw, onıń turmıs jolin jeke hújjetler (jazıwları, kúndelikleri, avtobiografiya) tiykarında qayta qurıw. Shaxstıń munasábeti, motivları, onıń social-psixologiyalıq dúzilisin úyreniw tekstte sáwlelendirilgen social processlerdiń sub'ektiv mánisi anıqlawǵa járdem beredi.
Nátiyjede, usıl izertlew processinde anıqlanǵan hár qıylı faktorlar hám hádiyselerdi hújjettiń kóp ólshemli qásiyetlerine tásir etiwshi tiykarǵı baslanǵısh elementlerge kemeytiwdi názerde tutadı.
Shártler, ortalıq - bul hújjettiń islewi hám háreketti ashıp beretuǵın fon.
Hújjet málim bir maydanda isleydi, bul bolsa óz gezeginde quramalı dúzilgen hám oǵan tásir kórsetedi. Bul tásir kóp tárepleme. Hár bir saylanǵan tásir ádette faktor dep ataladı. Faktorlardı úyreniw sistemalı izertlewdiń bólek basqıshı - faktorlar analizi bolıp tabıladı.
Faktor analizi izertlew ob'ektiniń qásiyetlerine, muǵdarlıq hám sapa qásiyetlerine tásir kórsetken hádiyseler hám processlerdiń sebep-aqıbeti munasábetlerin ashıp beriwge, eń zárúrli sebeplerdi ajıratıwǵa múmkinshilik beredi. Hár bir faktor tuwrı bahalanıwı kerek. Sol maqsette olar aldınnan uyreniledi, gruppalarǵa bólinedi: tiykarǵı hám áhmiyetsiz, tiykarǵı hám ekilemshi, anıqlawshı hám anıqlanbaytuǵın. Hádiyse hám processlerdi analiz islegende, izertlewshi olardı xarakteristikalawdıń kóp ólshemliligine dus keledi, yaǵnıy kóp sanlı kórsetkishlerdi esapqa alıw zárúrshiligi payda boladı.
Solay etip, siz birinshi náwbette hújjettiń tolıq, logikalıq kórinisin alıw ushın tómendegi wazıypalardı sheshiwińiz múmkin; ekinshiden, úyrenilip atırǵan processtiń ishki hám sırtqı nızamlıqların, sebepleri tásiri menen anıqlanǵan jasırın, biraq ob'ektiv ámeldegi naǵıslardı tabamız.
Do'stlaringiz bilan baham: |
