1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

Fono (audio) hújjetleri, onıń qásiyetleri hám qollanılıwı
Informaciyanı waqıt hám mákanda birlestiriw hám uzatıw ushın jazıw járdeminde úyrengen shaxs, uzaq waqıttan berli sóylewin materiallıq quralda dawısın tuwrılawǵa urındı. Bul mashqalanıń sheshimi tiykarınan social mútajlikler tárepinen belgilep qoyılǵan. Haqıyqat sonda, dawıs jazıw hújjetlerdi rásmiylestiriw procesin bir neshe márte tezlestiriwge múmkinshilik beredi. Mısalı, bir bet tekstti qolda yamasa jazıwda jazıw ushın keminde 9 minut waqıt ketedi, diktofon bolsa bunı tek 3 minutta orınlawǵa múmkinshilik beredi. Bunnan tısqarı, hátteki eń jaqsı stenogrammalar da sóylewde, hám taǵı basqalarda aytılǵanlardı anıq jetkere almaydı, tek eger maǵlıwmatlardıń zárúrli bólegi (geypara dereklerge kóre 40% ge shekem) bayanatshı quramında bolsa. boladı⁶⁷.
Biraq, tek 1807 jılda fizikalıq T. Yung birinshi ret qısılǵan qaǵazǵa dawıs terbelisleri ızların ornatıwǵa eristi hám tek 1877 jılda, yaǵnıy 70 jıl ótip, amerikalıq oylap shıǵarıwshı T. A. Edison fonograf dep atalǵan apparattı jaratılıwǵa eristi, onıń járdeminde tek ǵana qalay plyonkalı rolde, keyininen mumi tsilindrde tek ǵana jazıw, bálkim dawıstı kóbeytiw de ámelge asırıldı. Buǵan parallel túrde, túrli mámleketlerde mexanik dawıs jazıwdıń basqa usılları islep shigılıp atır. Atap aytqanda, frantsuz S. Kro bul ideyanı usınıs etti hám nemis E. Berliner dawıstı aylanatuǵın cilindr sıyaqlı rolde emes, bálkim cinklı diskte jazıwdı ámelde ámelge asırdı. Solay etip, 1888 jılda gramofon oylap tabıldı. Mum tsilindrlarınan ayrıqsha bolıp esaplanıw, diskten nusqa kóshiriw talay qolaylı edi, sol sebepli tábiy fonograf az-azdan grammofon menen almastırıldı.
Jazıwdıń abzallıqların birinshilerden bolıp isbilermenler kórdi. Mısalı, olar fonograflardı birinshi náwbette miyraslar qaldırıwshılarǵa satıp alıwdı máslahát berildi, olar jazba tastıyıqlanǵan wásiyatnamalardı dúzbesten, ózleriniń óliw shıdamlılıqların bildiriw ushın paydalanadı. Mádeniyat rawajlanıwı ushın dawıs jazıw oylap tapqanınıń áhmiyetin joqarı bahalaw qıyın. 1899 jılda Rossiyada baslanǵan jergilikli gramofon jazıwları bar ekenligin dáslepki on jıllıǵında qashannan berli kóplegen belgili mádeniyat, kórkem-óner ǵayratkerleri, siyasatshılar, ilimpazlar hám basqalar dawısların jazıp alıw hám usınıń menen áwladlarǵa saqlap qalıw múmkin edi. Ásir baslarında, Lev Tolstoy, A. P. Chexov hám bir qatar belgili insanlardıń dawısları jazıp alınǵan.
Mexanikalıq dawıs jazıw magnit dawıslı jazıwǵa jol ashılmaǵansha onlaǵan jıllar dawamında dawıs jazıwdıń tiykarǵı usılı bolǵan. Dawıs jazıw ushın magnitlanıw hádiysesinen paydalanıw múmkinshiligi ideyası 1870 jılda Smit tárepinen bildirilgen edi. Telegraf dep atalǵan birinshi magnit jazıw apparatı 1898 jılda Daniyalıq injener tárepinen oylap tabılǵan hám qurılǵan patentlengen.
Dawıs jazıw ushın polat sım yamasa lentanıń qaldıq magnitleniwinen paydalanǵan V. Poulsen. Biraq, tómen dawıs sapası bul oylap tabıwdan otız jıl dawamında ámeliy maqsetlerde paydalanıwǵa múmkinshilik bermedi. Bul 1930 -jıllardıń birinshi yarımında, magnitofon payda bolıwına alıp kelgen magnit lenta hám signallardı jazıp alıw hám kóbeytiw ushın elektron kúsheytgishler oylap tabılǵannan keyin talapqa aylandı⁶⁸. Elektromagnit dawıs jazıw tek ǵana adam sóylewin hújjetlestiriw, bálkim jazıwlardı dúzetiw múmkinshiligin jarattı. Keleshekte magnit jazıwlardı, sonıń menen birge, sáykes keletuǵın úskeneler hám materiallar tasıwshılardı turaqlı túrde jetilistiriw ámelge asırıldı.
Mexanikalıq hám magnittan tısqarı, dawıs jazıwdıń fotografikalıq usılı da oylap tabılǵan bolıp, ol kinematografiyada 1950 jıllarǵa shekem qollanılǵan. Bul usıl dawıs terbelisleriniń ózgeriwine qarap háreketleniwshi plyonkaǵa jóneltirilgen jaqtılıq nurınıń jaqtılıǵın yamasa keńligin ózgertiwge tiykarlanǵan. Tiyisli qayta islewden keyin filmde dawıslı trek (fotografikalıq fonogramma) payda boladı.
Fono (audio) hújjetleri fonohújjetlerge alıp keledi - hár qanday dawıs jazıw sisteması tárepinen jazıp alınǵan dawıslı maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan hújjetler⁶⁹. Basqa hújjetlerden ayrıqsha bolıp esaplanıp, fono hújjetlerde waqıya, hádiyse, shaxs hám basqalar tuwrısında júdá zárúrli maǵlıwmatlardı beretuǵın intonaciya, tembr, ritmikalıq hám basqa ayrıqshalıqlar bar.
Házirgi waqıtta fono (audio) hújjetler insan iskerliginiń derlik barlıq tarawlarında qollanıladı: túrli ushırasıwlar, jumıs ushırasıwları, telefon arqalı sáwbetler, jumıs xatları, awızsha buyrıqlar hám olardı keyinirek qayta jazıw boyınsha kórsetpelerdi jazıp alıw ushın kerek.
Dawıs jazıw zamanagóy telekommunikatsiya sistemalarında dawıslı pochta qutısı sıpatında qollanıladı; sanaat, siyasiy, xojalıq tıńshılıqta; krizislı jaǵdaylardı ońlaw maqsetinde (aviatsiyada "qara qutılar") hám basqalar⁷⁰.