1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

Texnikalıq hújjetler
Informaciyanı saqlaw hám saqlawdıń xarakteristikalaytuǵın usılı texnikalıq hújjetler bolıp tabıladı. Qandayda bir qurılıstı ornatıw yamasa ob'ektti soǵıwdan aldın, adam olardı "óz basında" quradı hám keyin bul maǵlıwmattı geypara materiallarǵa ornatadı. Texnikalıq hújjetler - bul texnikalıq ideyalardı materiallıq quralda anıqlawdıń bir usılı.
Texnikalıq hújjetler hár qıylı ilimiy-texnikalıq iskerlik túrlerin hújjetlestiriw processinde payda boladı, olar quramına texnologiyalıq processlerdi proektlestiriw, qurıw, rawajlandırıw, ilimiy-izertlew iskerligi, sanaat óndirisin shólkemlestiriw, sonıń menen birge geologik-qıdırıw, geodeziya, kartografiya jumısları kiredi. Solay etip, texnikalıq hújjetler - bul texnikalıq ideyanı sáwlelendiriwshi grafika hám tekstli hújjetlerdiń ulıwma ataması.
Texnikalıq hújjetler áyyemgi dáwirlerde jazıwdıń payda bolıwı menen derlik bir waqıtta payda bolǵan. Ilimpazlardıń pikirine kóre, atawlardıń kóplegen súwretlerinde qashannan berli sanaat temaları bolǵan. Sızılmalarǵa kóre Áyyemgi Egipet hám Bobilonda sıyınıwxanalar hám saraylar qurılǵan. Sonıń menen birge, tas, saz, papiruslarda texnikalıq xarakteristikalar payda boldı, keyinirek olar ekonomikalıq esap -kitaplar hám shamalar menen toltırıldı. Ónimlerdi islep shıǵarıw hám ımaratlardı qurıw ushın úlgiler hám modeller islep shıǵarıla baslandı. Arnawlı texnikalıq maqsetler ushın sızılmalar payda boladı - sızılmalar, geografiyalıq kartalar.
Texnikalıq hújjetlerde sapalı ózgerisler agrardan sanaat jámiyetke ótiw dáwirinde júz berdi. Bul dáwirde sızılǵan eń zárúrli texnikalıq hújjetke aylanadı, yaǵnıy sızıqlar, tegisliktegi sızıqlar járdeminde málim qaǵıydalarǵa muwapıq jasalǵan ob'ekt suwreti. Bul XVIII-ásirdiń aqırında bolıwı biykarǵa emes. Frantsuz injeneri G. Montge tárepinen islep shıǵılǵan proektsion sızılma payda boldı hám sol kúnge shekem qollanılǵan⁵². Kelesi texnikalıq hújjetler kólemin keńeytiw jańa payda bolıwı yamasa onıń eski baǵdarların jetilistiriw menen baylanıslı edi: texnologiyalıq hújjetler, ilimiy izertlew hújjetleri, standartlastırıw hám basqalar boldı.
Texnikalıq hújjetlerde tiykarınan vizual qurallardan paydalanıladı (sızılmalar, sxemalar, diagrammalar, súwretler, grafikalar), sebebi jazıw, ob'ekt, hádiyse tuwrısında anıq maǵlıwmatlardı jetkeriw kóbinese qıyın yamasa múmkinshiliksiz bolıp tabıladı. Rásmiylestirilgen grafikalıq tili - bul maǵlıwmattı uzatıw ushın ayrıqsha belgi sisteması. Grafikalıq súwret "bul dástúriy mániske iye bolǵan súwretleytuǵın elementlerdiń maqsetke muwapıq túrde dúzilgen kompleksi. Grafikalıq suwret bes elementti óz ishine aladı: noqatlar, sızıqlar, figuralar, reńler, toqımalar (shtrixlar)⁵³". Usınıń menen birge, awızsha forma hám tekstler texnikalıq hújjetlerde de keń qollanıladı.
Ádette texnikalıq hújjetlerdiń hár túrlilıǵı 4 gruppaǵa bólinedi:
1. islep shıǵarıw quralları tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı tastıyıqlaytuǵın hújjetler (proektlestiriw hám qurılıs hújjetleri);
2. miynet procesin atap kórsetiw nátiyjeleri (texnologiyalıq hújjetler);
3. Tábiyat insan iskerligi ob'ekti sıpatında belgilengen maǵlıwmatlar (geologik razvedka, geodeziya, kartografiya, meteorologiya hám basqalar tuwrısındaǵı hújjetler);
4. Texnikalıq qurallardan paydalanǵan halda xizmet kórsetiw hám tutınıw tarawına tiyisli hújjetler⁵⁴.
Texnikalıq hújjetlerdiń barlıq gruppalarında sızılmalar úlken bólegin iyeleydi. Tómendegi sebeplerge kóre sızılǵan súwretlerdiń kóp túrleri bar.
- suwretlengen ob'ekttiń tábiyatı (sanaat ónimleri, kapital qurılıs ob'ektleri súwretleri);
- suwret detalları dárejesi (bas jobalar, ólshewli sızılmalar, haqıyqıy sızılmalar);
- suwrettiń tolıqlıǵı (ulıwma tártipli sızılmalar, montaj birlikleriniń súwretleri, bólimlerdiń súwretleri) hám basqalar.
Texnikalıq hújjetler ob'ektti relyefte usınıwǵa múmkinshilik beretuǵın súwretlerdi óz ishine aladı, ásirese, ónim tek ǵana texnikalıq, bálkim kórkemlik tárepten de bahalanatuǵın jaǵdaylarda (diywal qaǵazı, shúberek, qabarǵan jerlew qutılarınıń súwretleri, sonıń menen birge, úyler hám basqalar⁵⁵).
Texnikalıq xarakteristikalarda ónimniń qásiyetleri, onıń tiykarǵı qásiyetleri, maqseti, apparatı, bólek bólimleriniń islewi tuwrısında maǵlıwmatlar bar. Túsindiriw xatında texnikalıq tekstli hújjet bolıp tabıladı. Bul apparat hám ónimniń islew principi haqqında maǵlıwmat beredi, texnikalıq hám texnikalıq hám ekonomikalıq sheshimlerdiń tiykarların beredi. Ónim pasportları, esap -kitaplar, kórsetpeler, diagrammalar, grafikalar hám basqalar texnikalıq xarakteristikalar hám túsindiriw jazıwları menen bekkem baylanıslı.
Grafika hám tekstli texnikalıq hújjetlerdiń úlken toparı miynet procesiniń texnikalıq hújjetleri nátiyjesi bolǵan texnologiyalıq hújjetlerden ibarat. Olar ob'ektlerdiń ózi, ónimleri hám basqalar haqqında emes, bálkim olardı islep shıǵarıw, jıynaw, qurıw, isletiw, remontlaw hám islep shıǵarıw procesin shólkemlestiriw usılları tuwrısında maǵlıwmatlardı óz ishine aladı.
Tiykarǵı texnologiyalıq hújjet - ónim islep shıǵarıw ushın zárúr bolǵan barlıq islep shıǵarıw operatsiyaları tuwrısında tolıq maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan texnologiyalıq karta. Texnologiyalıq kartalardıń bir neshe túrleri ámelde:

• 
  operatsiya bólmeleri (bir islep shıǵarıw operatsiyasın jazıp alıń);
  
• 
  ulıwma yamasa marshrutlı (ónim yamasa bólim islep shıǵarıw boyınsha barlıq operatsiyalar izbe-izligin kórsetiw);
  
• 
  ciklik (bir xızmetker yamasa bir ustaxanada atqaratuǵın operatsiyalar toparı tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine aladı);
  
• 
  ádettegi texnologiyalıq processlerdiń kartaları (bólimler hám jıynaw birlikleri toparın islep shıǵarıw ushın texnologiyalıq úskeneler quralları hám materiallıq standartlar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine aladı).
  

Texnologiyalıq kartalar tómendegi maǵlıwmatlardı óz ishine aladı: "operatsiyalar ataması, ónimdi ornatıw hám qayta islew sxeması, paydalaniletuǵın mashinalar, ásbaplar hám úskeneler, jumıs rejimi (tezlik, ıssılıq sharayatları hám basqalar), qayta islew waqtı (mashina hám járdemshi), jumısshınıń qánigeligi hám qatlamı, hár bir operatsiyanıń bahası⁵⁷ ".
Úzliksiz islep shıǵarıw ciklına iye bolǵan kárxanalarda (ximiyalıq, neftti qayta islew, sellyuloza-qaǵaz hám basqalar) eń zárúrli texnologiyalıq hújjet tiykarǵı fizikalıq-ximiyalıq processler, olardıń juwmaqlawshı ónimdi alıwların támiyinlew tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan zavod qaǵıydaları esaplanadı.
Texnologiyalıq hújjetler, sonıń menen birge, sexlar hám brigadalar ushın jumıs kestelerin óz ishine aladı; bólimlerdi qayta islew, imaratlardı jıynaw, ob'ektlerdi qurıw hám basqa islep shıǵarıw wazıypaların orınlaw boyınsha texnikalıq shártler; avtomatlastırılǵan texnologiyalıq processler ushın qollanılatuǵın programmalıq támiynat.
Tábiyattı insan tárepinen úyreniw kóplegen hújjetler toparınıń payda bolıwına alıp keldi, olar tómendegilerdi óz ishine aladı:

• 
  kartografikalıq,
  
• 
  injenerlik-geologik,
  
• 
  topografikalıq -geodezik,
  
• 
  topıraq,
  
• 
  gidrologik hújjetler.
  

Óz gezeginde, bul gruppaǵa tiyisli hújjetlerdiń kóp túrleri sortlarına iye. Atap aytqanda, kartalar (karta - bul Jer maydanı, aspan denesi yamasa juldızlar aspanınıń sızılǵan suwreti bolıp tabıladı) ulıwma geografiyalıq hám arnawlı (fizikalıq-geografiyalıq, sociallıq-ekonomikalıq, tariyxıy hám basqalar) bolıwı múmkin. Olar qamrawlı, kólemi, reńleri hám basqalar tárepinen parıq etedi.
Ilimiy izertlewler hám ilimiy-texnikalıq islenbelerdi ámelge asırıw processinde keń kólemli izertlew hújjetleri jaratıladı. Onıń tiykarǵı túrleri:

• 
  ilimiy izertlewler, eksperimental proektlestiriw, eksperimental texnologiyalıq hám eksperimental proektlestiriw jumısları boyınsha esabatlar;
  
• 
  ilimiy ekspediciyalar, qánigelerdiń ilimiy-texnikalıq tapsırmaları tuwrısındaǵı lekciyalar, lekciyalar;
  
• 
  izertlew programmaları;
  
• 
  texnikalıq-ekonomikalıq tiykarlar, túsindiriwler, esabatlar, esletpeler hám basqalar;
  
• 
  juwmaqlar, túsindiriwler, recenzentler, annotaciyalar;
  
• 
  monografiyalar, dissertatsiyalar, basqa ilimiy baspalar hám olar haqqındaǵı túsindirmeler;
  
• 
  izertlew jumısları dawamında payda bolǵan dáslepki hújjetler (analiz nátiyjeleri, tájiriybe jurnalları hám basqalar.⁵⁸).
  

Standartlar yuridikalıq áhmiyetke iye bolǵan texnikalıq hújjetlerdiń arnawlı toparın quraydı.
Bólek gruppaǵa texnikalıq qurallardan paydalanıwdı iyelewshi hám usınıń menen tutınıw tarawın óz ishine alatuǵın hújjetler kiredi. Buǵan tómendegiler kiredi: texnikalıq ónimler pasportları, sanaat firmalarınıń katalogları, reklama súwretleri hám sızılmaları hám basqalar.
Jaqın waqıtqa shekem texnikalıq hújjetler tiykarınan dástúriy (analog) formada - joqarıda talqılanǵan sızılmalar, kartalar hám basqalar kórinisinde alıp barılǵan. Házirgi waqıtta ilimiy-texnikalıq maǵlıwmatlardı usınıwdıń cifrlı quralları hám usılları barǵan sayın keń tarqalıp atır. Atap aytqanda, elektron kartalar hám atlaslar jaratılıp atır, bul kartografikalıq maǵlıwmattı nátiyjeli basqarıw, relyefti payda etedi.