1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

14-Tema: Hújjetlestiriwdiń dástúriy usillari hám olardi texnik rawajlandiriw
Reje:

1. 
   Tekstli hujjetler
   
2. 
   Stenografiya
   
3. 
   Texnik hujjetler
   

Tarixiy tárepten, hújjetlashtirishning birinshi usılı malumotni konsolidatsiya qılıw hám uzatıwdıń xarakteristikalaytuǵın usılı - xarakteristikalaytuǵın jazıw, yáni. dawıslı malumotni ońlaw hám uzatıw ushın grafik belgiler (rostmlar, háripler, nomerler) járdeminde jazıw. Ozıniiń rawajlanıwda úshewlerbu xat bir neshe basqıshlardı basıp ótdi, nátiyjede bir nechta jazıw túrleri ózgargan:
1.piktografik;
2. ideografik (logografik);
3. buwinli (heceli);
4. olfanumerik (alfavit, fonemografik).
Piktografik jazıw (latınsha " piktus" den - bóyoqlar menen bóyalgan, sızılǵan hám grekshe " grapho" - men jazaman, yáni rostm sızıw ) jazıwdıń eń áyyemgi túri esaplanadı. Bul
baslanıwiy rostmlardan ósgen. Uimlar piktografiyaning paydo bólishini neolit dáwirine, miloddan aldınǵı 8-6 mıń jıllarǵa boǵlashadi. Bul dáwirde odamlarning salıstırǵanda úlken jamoalari - qáwimler, qáwimler birlespeleri paydo bólishi birlesiw hám kóchib ótiwge mútajlik tuǵdirdi
uzaq aralıqlar daǵı malumotlar. Rostm (piktogramma) járdeminde xabar bir butun retinde uzatıldı. Daslep bul odatda ań tábiyat kórinisileri, so'ngchalik áskeriy xabarlar, diniy formulalar, muhabbat xatları hám basqalar edi. Bázi xalıqlar piktografik jazıwlardan uzaq waqıttan berli paydalanıp kelip atırlar (Arqa hinduler).
Amerika - 19 -ásir aqırına xodar). Piktografik jazıwdıń ayriqsha ózgesheligi sonda, ol ámeldegi emas
malum bir til menen boǵliq hám hár qanday tilde ashılıwı (óqilishi) múmkin. Búgingi kúnde de kóplegen piktografik belgiler ichlatilishi biykarǵa emas: jılda
reklama, kompyuter programmalarında, yól belgilerinde, Uimpiya belgilerinde, uwlı zatlı zatlar bólgan ıdıslar daǵı bas súyeki hám tas suyekleriniń toshviri hám basqalar.
Usınıń menen birge, piktografik jazıw zárúrli kemshiliklerge iye. Tap sol piktogramma hár qıylı tolqin etiliwi múmkin. Piktografiya járdeminde abstrakt, abstrakt túsiniklerdi (oql, jasorat, hújdan hám basqalar ) óz ishine ugan malumotlarni etkazish múmkin emas. Áyne paytda oylaw, tildiń rawajlanıwı odamga sóylewdi olohida elementlerge - sózlerge ajıratıwǵa múmkinshilik berdi. Piktografik jazıw insannıń joqarılap atırǵan mútajliklerin fondıdirishni tóxtatdi. Hám keyin, uniń tiykarında jáne de jetilisken - ideografik jazıw paydo bóldi (grekshe " ǵoya" - túsinik hám " grafo" - jazaman ). Ideografik jazıwda malumotlar sózme -sóz jazıladı. Grafik belgiler
(ideogramlar) turaqlı, qatań belgilengen konturlarǵa iye hám allaqachon olohida sózlerdi etkazadi, yáni. audio sóylew. Ideologiya taraqqiyotining eń joqarı basqıshı miloddan aldınǵı 4 mıń jılǵa shekem paydo bólgan iyeroglif jazıw (Egipet, Mesopotamiya) edi. Kitayda iyeroglif jazıw házirgi kungacha saqlanıp kelip atır, eger sap ideografiya formasında emas, bálki oǵzaki hám heceli jazıw formasında. Biroq, ol holi da tiykarlanadı
Ideogramma qo'ladi. Házirgi waqıtta bázi ideografik belgiler basqa xalıqlar tárepinen keń qóllanilmoqda: matematik (v,?, ?,?, %), Muzıkalıq belgiler
(d, d), valyuta belgileri ($,?, ?), taza jol belgisi () hám basqalar.
Biroq, ideografik jazıwdı úyreniw juda qıyın hám kúndelik paydalanıw ushın qolaysız. Atap aytqanda, Kitayda, hátte eń keń tarqalǵan
ierogliflar órtacha 11 zarbani, bázilari esha 50 hám odan ko'pni óz ishine uadi. Jazıwdı rawajlandırıwdıń úshinshi basqıshı heceli yamasa heceli jazıw edi (grekshe " sullabe" - hecadan), ol jaǵdayda hár bir grafik belgi bóǵinni ańlatadı. Sillabic sistemaları
miloddan aldınǵı 2-mıń jıllıqta paydo bólgan. Eń áyyemgi hece sistemaları shumer, krit, moyya jazıwı bólgan. Jaqında - yapon tilindegi " kana" dialektli olifbosi hám
Koreyscha xat. Házirde hece jazıw sistemaları Indiya hám Jonubi-Arqa Aziyada eń keń tarqalǵan. Miloddan aldınǵı 2-mıń jıllıqtaǵı hece hárıbinen olfasayısal (alfavit ) hárip bar edi. Bul erda hár bir grafik belgi, qaǵıyda toriqasida, olohida dawıs - fonemani (grekshe " fonema" den - dawıs ) ańlatadı, sol sebepli ol kóbinese fonemografik dab ataladı. Harfli cifrlı jazıw dawıssız -dawıslı (tek dawıssızlardı etkazuvchi) hám vokallangan-dawıslı (da dawıssızlardı, da unlilarni etkazuvchi) bólinadi. Uimlar alfavit jazıwınıń barlıq túrleriniń ájdadi bólgan dab esaplasadı
Áyyemgi semit (finikiyalik) dawıssız hárip. Finikiyaliklar olifbo belgilerine ańsat sızılǵan forma beriwgen. Aktiv dangizchilar hám sawdagerler, ular demde tarqalıp, 9 -ásirden baslap. Miloddan aldınǵı, Órta er dangizi kóplegen xalıqları arasında óz olifbosi. Grekler olifboni Finikiyaliklardan qorz uishgan. Miloddan aldınǵı 403 jılǵa shekem paydo bólgan grek klasık olifbosi torkibida 17 dawıssız hám 7 hárip bar edi.
Dawıslı háripler. Grek olifbosi tiykarında lotin hárıbi paydo bóldi, bul esha óz gezeginde kópshilik Ǵarb olifbolari ushın tiykar bólib xızmet etdi. Házirde dúnya xalqınıń shama menen úshten bir bólegi lotin jazıwınan paydalanıp atır. Kursiv (kursiv ) formada Finikiya olifbosi Jaqın hám Órta Shıǵıs mámleketlerinde keń tarqalıp, barlıq Shıǵıs olifboslariga tiykar yoratdi.
Grek olifbosi slavyan olifbosining tiykarın toshhkil etdi. 9 -ásirdiń ekinshi yormida uniń yoratilishi. belgili marifatparvarlar Kiril hám Metodiy atları menen boǵliq. Áyyemgi slavyan
xat eki grafik túrge iye edi - kirill hám peyil. Kiril, fe'lni almashtirib, basınasha hesh qanday saldamlı ózgarishlarsiz bar ediler
18-ásir. Daslep Kiril olifbosi 38 háripten ibarat bólgan, keyin ularning sanı 43 danege kóbeygen. Bunnan toshhqari, tek 24 háripler dúziwshiler tárepinen grek olifbosidan uingan, qolǵanlari esha slavyan sóylewiniń dawısların etkazish ushın arnawlı yoratilgan. So'ngchalik orıs jazıwı turaqlı túrde rawajlanıp bardı, sonday-aq mámleket orfografiya reformaları tásiri astında - birinshi náwbette Petrovskaya (1707-1710 ) hám Sovet (1917-1918). Nátiyjede olifbodan bir nechta háripler uib toshhlandi :? (Omega),? (Psi), Yamasa (i),? (Fita) hám basqalar. Házirgi orıs olifbosi 33 háripten ibarat. Ornatılǵan
Kiril jazıwınan házirgi kúnde utita ónlab tillerde sóylewetuǵın hám dúnya xalqınıń 10 procentige shekem bólgan odamlar paydalanadı.
Sonday etip, jazıwdıń rawajlanıwı uzaq torixiy yólni basıp ótdi: sızılmalardan (piktogrammalardan) quramalı ideografik sistemalarǵa hám ulardan ápiwayılaw heceli hám olifbo-dawıslı sistemalarǵa. Jazıwdıń rawajlanıwı joqarılap atırǵan social mútajlikler, sonıń menen birge, insan sóylewin anıqlaw etkazish zárúrshiligi menen boǵliq edi. Úshewlerbu yarayonda jazıw ushın túrli dáwirlerde ichlatilgan materiallar hám qurallar da malum rol óynagan. Toshviriy jazıw búgingi kúnde hújjetlashtirishning eń zárúrli usılı bólib qo'lmoqda, birinshi náwbette tábiy tillerde malumot uish hám saqlaw.
2. stenografiya
Jazıw paydo bólishi menen bir waqtıniń ózinde odam sóylewin jazıwdı tezlestiriw mashqalası paydo bóldi, sebebi sózlerdi tolaffuz qılıw tezligi ularning jazılǵan toshviridan shama menen 5-6 teńdey joqarı. Úzliksiz jazıw dog'iqada 15-20 ta sózdi jazıwı múmkin, janlı sóylew esha dog'iqada shama menen 100 dane sóz yamasa odan kóp tezlikte sóylew múmkin. Antik dáwirde de jazıw tezligin oǵzaki sóylewqa jaqınlastırıw ushın tabıslı urınıslar etilgenligi biykarǵa emas. Stenografiya sol torzda paydo bólgan (grekshe " stenus" den - tor, jaqın hám " grafo" - jazaman ). Áyyemgi Grekistonda miloddan aldınǵı 350 jılda malum bólgan. Biroq, torixda birinshi bólib stenografiyaning malum ichlatilishi miloddan aldınǵı 63 jılda, Rim senatori Katoning sóylewi operativ jazıwda jazılǵan paytga tóǵri keledi. Lotin stenografiyasining oylap shıǵarıwshısı Tyron edi, ol belgili Rim aratorları Tsitseronning quli bólib, uniń kórkem ádebiyatqa baylanıslı xatkeri wazıypasın bojargan. Oylap shıǵarıwshı húrmetine lotin stenografiyasi " Tyrone Notes" dab atalǵan.
Daslep, stenografiya oǵzaki edi, yáni. hár bir sózdiń óz belgisi bar edi, onı eshlab qolısh kerek edi. Daslep, bunday belgiler sanı 5 ke jaqın edi
mıń, so'ngchalik 13 mıńǵa jetti, bul stenografiyadan ámeliy paydalanıwdı juda qıyınlashtirdi. 17-ásir baslarında oylap tabıwda shıǵıw yóli tupilgan. avtorı ingliz Uillis bólgan háripler sisteması. So'ngchalik úshek mániste stenografiya sisteması dúnyanıń kóplegen mámleketlerinde keń tarqaldı. Dawamında
bir neshe ásirler dawamında úshewlerbu sistemanıń kóplegen sortları yoratildi, ular oxir-aqıbet eki tiykarǵına - geometriyalıq hám kursivge xodar qaynatiladi. Birinshisi tóǵri sızıq, noqat, sheńber jáne onıń bólimlerine, ekinshisi esha ápiwayı operativ harfning toshvirlari hám bólimlerine tiykarlanǵan.
Stenografiyaning háripler sistemasında hár bir hárip óz stenografiya belgisine iye. Usınıń menen birge, ideografik, heceli, oǵzaki hám hátte frazeologik jazıw texnikası keń qóllaniladi. Ekinshi jaǵdayda, stenografiya belgisi sóz dizbeginiń bir bólegin yamasa hátte butun sóz dizbegin ańlatadı. Sol sebepli stenografiya ayriqsha torzda jazıwdıń rawajlanıwınıń barlıq tiykarǵı basqıshların sáwlelendiredi. Rossiyada joqarı tezlikte jazıw da uzaq waqıttan berli malum bólgan: Novgorod hám Pskovda - 15-16 ásirlerde, Moskvada - 16 asirde. birinshi Romanovlar dáwirinde. Biroq, orıs tiliniń ayriqsha qásiyetlerin esapqa ugan halda qurılǵan birinshi original alfavit stenografiya sisteması tek 1858 jılda paydo bóldi (Ivanin sisteması ). Kóp ótmay Rossiyada birinshi jamoat stenografik jazıwlar - 1860 jıl 19 martda akademikalıq M. P. Pogodin hám professor N. I. Kostomarov órtasida Rossiyanıń kelib shıǵıwı tóǵrisidagi daw júzege keldi. 19 -ásirdiń ekinshi yormida. stenografiya paydalanıwǵa tupshirildi.
Tolabalar, bázi jazıwshılar, jurnalistlar, uimlar. Atap aytqanda, Fyodor Dostoevskiyning " Qumarpaz", V. Krestovskiyning " Peterburg qoshhshoqlari" romanları, D. I. Mendaleyevning " Ximiya tiykarlari" dıń bir bólegi hám basqalar stenografik usılda jazıp uingan. Rossiyada Mámleket Dumasining paydo bólishi hám iskerligi menen boǵliq edi. Uniń yiǵilishlarini jazıp uish ushın bir neshe ónlab kishinen ibarat arnawlı stenografik byuro tuzildi.
Bolsheviklarning húkimet tepasiga kelishi menen stenografiyaga itibar birinshi náwbette mámleket tárepinen sezilerli dorajada asdı. 1925 jılda Butunittifoq stenograflarning konferenciyası bólib ótdi, 20 -ásirdiń 20 -jıllarında SSSRda " Stenografiya máseleleri" jurnalı nahshr etildi, sóngra Stenografiyaning joqarı mámleket kursları yoratildi. So'ngchalik stsenariy bir qatar sovet mektepleri jáne onıversitetlarida óqitildi. Mámlekette ón mińlaǵan odamlar ichlagan stenograflar. Rossiyada bir yorim júz jıllıq stenografiyadan aktiv paydalanıw ushın úshewlerbu qóllanma bóyicha kóplegen kitaplar hám dorsliklar nahshr etildi. Orıs tiline tiykarlanǵan
til stenografiya sistemalarınıń júzden artıq versiyaları yoratilgan. Nátiyjede ularning barlıǵı joqarıda aytıp ótilgen eki tiykarǵı sistemanıń sortları edi,
19 -ásirdiń ekinshi yormida qáliplesken - geometriyalıq hám kursiv. 1933 jılda Butunrossiya Markaziy Ijroiya Qómitasi óz pármanı menen RSFSR torkibiga N. N. Sokolovning kursiv sistemasına tiykarlanǵan Mámleket birden-bir stenografiya sistemasın (GESS) kirgizdi.
Stenografiyani úyreniw juda kóp waqtın tolab etedi, turaqlı ámeliyattı tolab etedi hám stenografning ishi juda oǵir. Bunnan toshhqari, odatiy belgilerde jazılǵan tekstti ashıw ushın kóp waqıt tolab etiledi. Buǵan qóshimcha qılıw kerek, sózme -sóz jazıwlar oǵzaki tekstti anıq etkaza umaydi. 20 -ásirdiń órtalarida mashina stenografiyasiga ótiwge urınıslar kerekli nátiyjelerdi bermadi. Házirde
Hújjetlerdiń avtomatlastırılgan qurallarınıń rawajlanıwı menen stenografiya ámelde xızmet kórsatish hújjetlerin yoratish yarayonidan chetlashtirildi, eger ol bázi orınlarda sheklengen kólemde qóllanilishini dawam ettirmoqda.