1-tema: Hu’jjettaniwshiliq pán sipatinda. Hújjet hám oniń wazipalari. Málimleme hám hújjet túsinigi. Reje

Málimleme tasıwshısı túri hújjettiń shıdamlılıǵı hám bahasına tásiri
Waqıt hám mákanda hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardıń uzatılıwı tuwrıdan-tuwrı onıń materiallıq tasıwshısı fizikalıq qásiyetlerine baylanıslı. Hújjetler ǵalabalıq ǵalabalıq ónim bolıp, salıstırǵanda tómen shıdamlılıqqa iye. Islew ortalıǵında hám ásirese saqlaw waqtında, olar temperatura, ızǵarlıq ózgeriwi, jaqtılıq, biologiyalıq processler hám basqalar tásirinde kóplegen unamsız tásirlerge dus keledi. Mısalı, házirgi kúnde hújjetler hám kitaplarda qaǵaz, jumiz qaǵazı, shúberekler, aǵash, teri, metall, kino hám basqa materiallardı juqtırıwǵa ılayıq bolǵan 400 ge jaqın zammarrıq hám shıbın-shirkey túrleri bar¹⁰⁸.
Usınıń sebebinen, materiallıq informaciya tasıwshılardıń shıdamlılıǵı mashqalası mudamı da hújjetlestiriw processinde qatnasıwshılar itibarın tartıp kelgeni biykarǵa emes. Áyyemgi dáwirlerde tas hám metall sıyaqlı salıstırǵanda shıdamlı materiallar boyınsha eń zárúrli maǵlıwmatlardı dúzetiw lerde qálewi bar edi. Mısalı, Bobilon patshası Xammurapi nızamları tas ústin ústinde oyılǵan hám búgingi kúnde bul materiallar maǵlıwmattı uzaq múddetli saqlaw ushın, atap aytqanda, estelikalıq komplekslerinde, kómilgen orınlarda hám basqalarda qollanıladı.
Hújjetler processinde joqarı sapalı, shıdamlı boyaw hám sıyalardan paydalanıw tendentsiyası gúzetildi. Kóp tárepten, ótken jıllardaǵı kóplegen zárúrli tekstli tariyxıy estelikler hám hújjetler bizgeshe jetip kelgen. hám, kerisinshe, qısqa múddetli materiallıq tasıwshılardı (palma japıraqları, aǵash taxtalar, qáyin qabıǵı hám basqalardı) qollanıw uzaq ótken zamandaǵı tekst hújjetleriniń kóbisin qaytarıp bolmaytuǵın joytıwına alıp keldi.
Biraq, shıdamlılıq mashqalasın sheshilip, adam tezlik penen basqa mashqala menen shuǵıllanıwǵa májbúr boldı, yaǵnıy shıdamlı saqlaw quralları, qaǵıyda jol menen de, qımbatlaw edi. Solay etip, pergamenttegi kitaplar kóbinese tas úyge yamasa hátteki pútkil mulkka teńlestirilip, basqa buyım-múlk menen birge wásiyatnamaǵa kiritilgen hám kitapxanalarda olar diywalǵa shınjırlanǵan. Sol sebepli biz mudamı materialdı saqlaw quralınıń shıdamlılıǵı hám onıń baxası ortasındaǵı maqul túsetuǵın koefficientti izlewimiz kerek edi. Bul mashqala ele de júdá áhmiyetli bolıp qalıp atır.
Hújjetlengen maǵlıwmatlardıń eń keń tarqalǵan material tasıwshısı - qaǵaz salıstırǵanda arzanlıǵı, bar ekenligi, kerekli sapa talaplarına juwap beriwi hám t.b. Biraq, usınıń menen birge, qaǵaz janǵısh material bolıp tabıladı, ol artıqsha ızǵarlıq, plesen, quyash nurlarınan qorqadı hám málim sanitariya hám biologiyalıq sharayatlardı talap etedi. Jeterli bolmaǵan sapalı sıya, boyawlardan paydalanıw qaǵazdaǵı teksttiń az-azdan tómenlewine alıp keledi.
Qánigelerdiń pikirine kóre, qaǵaz hújjet tariyxındaǵı birinshi krizis dáwiri XIX-ásirdiń ortalarında baslanǵan. Sintetik boyawlardan paydalanǵan halda, jazıw hám nusqa kóshiriw qurallarınan keń paydalanıw menen aǵashtan qaǵaz óndiriske ótiw menen baylanıslı edi. Nátiyjede, qaǵaz hújjettiń shıdamlılıǵı mıńnan eki júz-úsh júz jılǵa yaǵnıy shama buyrıǵı menen shekem qısqardı. Atap aytqanda, qısqa múddetli qaǵazlar tómen sapalı hám sapalı (gazeta hám basqalar) qaǵazǵa túsirilgen hújjetler bolıp tabıladı.
XX-ásirdiń aqırında kompyuter texnikası rawajlanıp, maǵlıwmattı qaǵazǵa sáwlelendiriw ushın printerlerden paydalanıw nátiyjesinde qaǵaz hújjetlerdiń shıdamlılıǵı mashqalası taǵı payda boldı. Haqıyqat sonda, printerlerde kóplegen zamanagóy tekstli baspalar suwda eriydi hám páseyedi. Keyinirek shıdamlı sıyalar, atap aytqanda, lazer printerler ushın, tuwrısıda, olar da qımbatlaw, solay eken, olar ǵalabalıq qarıydarlar ushın kemrek bolıp tabıladı. Rossiyada "qaraqshılıq" penen toltırılǵan kartridjlar hám tonerlardan paydalanıw jaǵdaydı hám de salmaqlılastırmaqta¹⁰⁹.
Sol sebepli hújjetlestirilgen maǵlıwmatlardıń materiallıq tasıwshıları olardı saqlaw ushın tiyisli sharayatlardı talap etedi. Biraq, bul mudamı da bolmaǵan hám mudamı da baqlanbaydı. Nátiyjede, mámleketimizge saqlaw ushın mekemelik arxivlardan hújjetler kemshilikler menen keledi. XX-ásirdiń 20 -jıllarında kemshilikler sanı 10 -20% ga jetti, 1950-jıllardan baslap ol 5 ten 1% ge shekem azayıwdı basladı, 1960 -80-jıllarda ol 0, 3-0, 5% dárejesinde edi (eger tolıq mániste 1-2, 5 million hújjet). 1990 jıllarda Sovet hákimiyat bar ekenligin dáslepki on jıllıqlarındaǵı sıyaqlı mekemelik arxivlarda hújjetlerdi saqlaw taǵı tómenlesti¹¹⁰. Bulardıń barlıǵı saldamlı materiallıq joytıwlarǵa aylanadı, sebebi arxivlar hám kitapxanalarda qaǵaz tasıwshılardı qayta-qayta tiklew menen shuǵıllanatuǵın qımbat laboratoriyalardı jaratıw hám saqlaw kerek. Hújjetlerdiń arxiv nusqaların gúńgirt teksti hám basqalar menen nusqalawımız kerek.
Sovet Birlespeinde, bir waqtıniń ózinde, hátteki hújjetler ushın jergilikli uzaq múddetli qaǵazdı, arnawlı turaqlı jazıw hám nusqalaw quralların islep shıǵıw hám shıǵarıwdı, sonıń menen birge qısqa múddetli materiallardı jaratıw ushın paydalanıwdı sheklewdi támiyinleytuǵın húkimet programması standartlardan paydalanǵan halda hújjetler jaratıldı. Bul programmaǵa muwapıq, 1990 jıllarǵa kelip, 850 hám 1000 jıllarǵa mólsherlengen jumıs júrgiziw ushın arnawlı shıdamlı qaǵaz islep shıǵarıla baslandı. Jergilikli jazıw qurallarınıń quramı da ózgertirildi. Biraq, zamanagóy rus sharayatında programmanı hám de ámelge asırıw tupten sociallıq-siyasiy hám ekonomikalıq ózgerisler sebepli, sonıń menen birge hújjetlestiriw usılları hám qurallarınıń júdá tez ózgeriwi nátiyjesinde múmkinshiliksiz bolıp qaldı¹¹¹.
Materiallardı saqlaw qurallarınıń shıdamlılıǵı hám ekonomikalıq natiyjeliligi mashqalası audiovizual hám mashinada oqılatuǵın hújjetlerdiń payda bolıwı menen ásirese aktual bolıp qaldı, olar da óshiwi ózgesheligine iye hám saqlawdıń arnawlı shártlerin talap etedi. Bunnan tısqarı, bunday hújjetlerdiń óshiwi procesi kóp túrli bolıp, dástúriy informaciya tasıwshılardıń óshiwitasınan sezilerli dárejede parıq etedi.
Birinshiden, audiovizual hám mashinada oqılatuǵın hújjetler, sonıń menen birge dástúriy ǵalaba xabar qurallarındaǵı hújjetler materiallıq ortalıqtıń óshiwi menen baylanıslı fizikalıq óshiwine dús boladı. Solay etip, fotografik materiallardıń óshiwi, olardıń saqlanıwı waqtında olardıń jaqtılıq bayqaǵıshlıǵı hám kontrastı qásiyetleriniń ózgeriwi, fotosúwret dep atalmısh perdeniń kóbeyiwi, plyonkalardıń mortlıǵı asıwında kórinetuǵın boladı. Reńlerdiń teńsizligi reńli fotografik materiallarda, yaǵnıy reńlerdiń aynıwı hám reńlerdiń toyınǵanlıǵınıń tómenlewi sıpatında kórinedi. Atap aytqanda, nitro-plyonkada plyonka hám fotosúwret hújjetleri turaqsız edi, bul qosımsha túrde júdá janǵısh material edi. Birinshi reńli film hám fotosúwretler júdá tez óship ketti. Sonı atap ótiwimiz kerek, ulıwma alǵanda reńli suwrettegi boyawlardıń turaqsızlıǵı sebepli reńli plyonka hújjetleri jaramlılıq múddeti aq-qara hújjetlerge qaraǵanda bir neshe teńdey qısqa¹¹². Usınıń menen birge, kino tasıwshısı salıstırǵanda shıdamlı material bolıp tabıladı. Arxiv ámeliyatında mikrofilmlar elege shekemge shekem eń qımbatlı hújjetlerdiń rezerv nusqaların saqlawdıń zárúrli usılı bolıp qalıp atırǵanlıǵı biykarǵa emes, sebebi olar qánigelerdiń esap-kitaplarına kóre keminde 500 jıl saqlanıwı múmkin.
Gramofon plastinkaları jazıwlarınıń islew múddeti olardıń mexanik tozıwı belgilenedi, paydalanıw intensivligine, saqlaw sharayatlarına baylanıslı. Atap aytqanda, plasmassa diskler (fonograf jazıwları) qızdırılǵanda deformatsiyalanıwı múmkin.
Magnit ortalıqlar (lentalar, diskler, kartalar hám basqalar) sırtqı elektromagnit tásirlerge salıstırǵanda joqarı seziwsheńlik menen ajıralıp turadı. Olar, sonıń menen birge, fizikalıq óshiwi, qollanılatuǵın magnit jumısshı qatlam menen sirtınıń tozıwıına ("bóliliniw" dep atalatuǵın) tásir kórsetedi. Magnit lenta waqıt ótiwi menen sozılıp ketedi, nátiyjede ol jaǵdayda buzılǵan maǵlıwmatlar jazıladı.
Magnit tasıwshılar menen salıstırılǵanda optikalıq diskler bir qansha shıdamlı bolıp tabıladı, sebebi olardıń islew múddeti mexanik tozıwına menen emes, bálkim olar jaylasqan ortalıqtıń ximiyalıq hám fizikalıq turaqlılıǵın menen belgilenedi. Optikalıq disklardı magnit lentalar shegaraları sheńberinde turaqlı bólme temperaturasında hám salıstırmalı ızǵarlıqta saqlaw kerek. Hádden tıs ızǵarlıq, joqarı temperatura hám onıń keskin terbelisleri, pataslanǵan hawa olar ushın bolmaydı¹¹³. Álbette, optikalıq disklar da mexanik zıyan alıwdan qorǵalǵan bolıwı kerek. Sonı este tutıwımız kerek, eń qorǵalǵan disktıń "islemeytuǵın" boyalǵan tárepi boladı.
Dástúriy tekstli hám grafikalıq hújjetlerden ayrıqsha bolıp esaplanıp, audiovizual hám mashinada oqılatuǵın hújjetler maǵlıwmattı oqıw ushın úskenelerdiń rawajlanıw dárejesi menen baylanıslı texnikalıq óshiwiǵa dus keledi. Texnologiyalardıń jedel rawajlanıwı sonnan kelip shıǵadı, ilgeri jazıp alınǵan maǵlıwmatlardı, atap aytqanda, fonograflardan, jazıwlardan, filmlerden kóbeytiw ushın máseleler hám geyde jeńip bolmaytuǵın tosıqlar payda boladı, sebebi olardı kóbeytiw ushın úskeneler islep shıǵarıw talay aldın toqtaǵan yamasa ámeldegi úskeneler basqa texnikalıq ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan material tasıwshılar menen islewge mólsherlengen. Mısalı, házir 5, 25 dyuymlı disketalardan maǵlıwmatlardı oqıw ushın kompyuter tabıw qıyın, biraq olardıń ornına 3, 5 dyuymlı disketalar ornatılǵanına tek bes jıl bolǵan hám aqır-aqıbette, logikalıq óshiwi ámelde bolıp, ol maǵlıwmatlardıń mazmunı, programmalıq támiynat hám informaciya qawipsizligi standartları menen baylanıslı. Zamanagóy cifrlı kodlaw texnologiyaları, ilimpazlardıń pikirine kóre, maǵlıwmattı "ámelde máńgi" saqlawǵa múmkinshilik beredi. Biraq, onıń ushın waqtı-waqtı menen qayta jazıw kerek, mısalı, kompakt-disklar - 20 -25 jıldan keyin. Birinshiden, bul qımbat. Ekinshiden, kompyuter texnologiyaları oǵada tez rawajlanadı, eski hám jańa áwladlardıń úskeneleri ortasında saykes emeslik bar. Mısalı, burınları amerikalıq arxivshılar magnit tasıwshılarda saqlanǵan 1960 jılǵı dizimge alıw maǵlıwmatları menen tanısıwǵa qarar etkende, bul maǵlıwmattı dúnya boylap tek eki kompyuter járdeminde kóbeytiw múmkin ekenligi málim boldı. Olardan biri AQShta, ekinshisi Yaponiyada edi¹¹⁴.
Texnikalıq hám logikalıq óshiwi elektron ǵalaba xabar qurallarında úlken muǵdardaǵı maǵlıwmatlardıń qaytarıp bolmaytuǵın dárejede joǵalıp ketiwine alıp keledi. Bunıń aldın alıw ushın AQSh Kongressi kitapxanasında, atap aytqanda, gónergen elektron tasıwshılardan maǵlıwmatlardı oqıw ushın barlıq apparatlar jumıs jaǵdayında bolǵan arnawlı bólim dúzildi.
Házirgi waqıtta informaciyanı talap etetuǵın hám usı waqıtta jeterlishe turaqlı hám qolaylı ǵalaba xabar quralların intensiv qıdırıw dawam etpekte. Mısalı, Los Alamos laboratoriyasınıń (AQSh) eksperimental texnologiyası haqqında málim bolǵan, bul ion nurına 2 Gb (1 million mashina jazılǵan bet) kodlanǵan maǵlıwmattı tek 2, 5 sm uzınlıqtaǵı sımǵa jazıp alıwǵa múmkinshilik beredi. Bunday halda, tasıwshınıń shama etiletuǵın shıdamlılıǵı 5 mıń jıl ishinde júdá joqarı tozıwına qarsılıq penen shama etiledi. Salıstırıw ushın: Rossiya Federatsiyası Arxiv fondınıń barlıq qaǵaz tasıwshılarınan maǵlıwmatlardı jazıp alıw ushın tek 50 mıń bunday jıynawshı kerek boladı, yaǵnıy 1 ıdıs¹¹⁵. Qospa Shtatlarda ótkerilgen ilimiy konferenciyalardıń birinde nikelden tayarlanǵan "turaqlı disk" Rosetta kórsetildi. Bul sizge bir neshe mıń jıllar dawamında 350 000 betlik tekst hám nomerlerdi analog formada saqlawǵa múmkinshilik beredi.